تحقیق مقاله رایگان نگاهی به جغرافیای طبیعی ایران

نگاهی به جغرافیای طبیعی ایران

قاره آسیا با وسعتی بیش از 30 درصد خشکی های زمین، وسیع ترین قاره روی زمین است.

در جنوب غرب این قاره منطقه خاورمیانه قراردارد که کشور ما نیز در این بخش از جهان استقرار یافته است. کشور ما در جنوب منطقه معتدل نیمکره شمالی قراردارد و به خط استوا نزدیک است. مدار 25 درجه شمالی از جنوب کشورمان و مدار 29 درجه شمالی از شمال آن می گذرد. نصف النهارهای 44 و 63 درجه شرقی نیز به ترتیب در غرب و شرق آن قرار دارند. وسعت کشور ایران حدود 195/648/1 کیلومتر است.

  ایران در کمربند خشک

با توجه به موقعیت ایران و مجاورت آن با مدار رأس السرطان کشور ما در یک نوار بیابانی واقع شده که آن را در امتداد صحرای آفریقا، بیابان عربستان و مناطق خشک آسیای مرکزی قرارمی دهد. بیابان لوت و دشت کویر از خشک ترین نواحی فلات ایران هستند.

  تحولات فلات ایران در گذشته چگونه بوده است؟

زمین شناسان معتقدند فعالیت های کوهزایی در اواخر دوره ترشیاری، شکل نهایی کوه های البرز و زاگرس را به وجود آورده است. همزمان با ارتفاع گرفتن کوه ها و ناهمواری ها، زمین های پست و هموار به صورت حوضه های بسته یعنی دشت ها و چاله های کوچک و بزرگ شکل گرفتند. در آغاز کواترنر فعالیت آتشفشانی شدت بیشتری پیدا کرد و ارتفاعات مخروطی شکل و بلند همچون دماوند، سبلان، سهند و تفتان را به وجود آوردند. از آن زمان تاکنون عامل مهم تغییر چهره زمین عامل فرسایش بوده است. فرسایش به وسیله آب های روان مهمترین عامل خارجی تغییر شکل ناهمواری ها بوده .  

  ناهمواری های ایران (فلات ایران)

فلات ایران سرزمین بلند و کوهستانی است که علاوه بر ایران ، کشور افغانستان و بخشی از پاکستان را نیز دربر گرفته و از اطراف به سرزمین های پستی منتهی می شود. ضلع شمالی فلات ایران از کوه های آرارات در ترکیه شروع شده و در شمال شرق به ارتفاعات هندوکش در خاک افغانستان ختم می شود. غرب فلات ایران را رشته کوه زاگرس و شرق آن را رشته کوه سلیمان محدود کرده اند.

  اشکال ناهمواری در ایران

1 – سرزمین های مرتفع : بخش وسیعی از مساحت ایران پوشیده از کوه های بلند مانند البرز و زاگرس است که در طول صدها کیلومترچون دیواری بلند کشیده شده اند. این ناهمواری ها، نواحی داخلی ایران را از مناطق ساحلی جدا ساخته و تنها از راه دره های پر پیچ وخم رودها که در طول صدها هزار سال حفر شده اند می توان از آنها عبور کرد.

2 – سرزمین های هموار : با وجود کوهستان های بلند با دره های گود، پهنه های کم و بیش وسیع و هموار نیز در داخل یا در حاشیه فلات ایران گسترده شده اند. این سرزمین ها با مساحت و ارتفاع متفاوت در میان رشته کوه ها و یا در محل کوهپایه ها و مجاور دریاها و دریاچه ها وجود دارند. جلگه های ساحلی شمالی و جنوب، ‌دشت لوت و دشت کویر، نمونه هایی از سرزمین های هموار به شمار می رود. ناهمواری های ایران را از نظر طبیعی و جهت برجستگی ها و شرایط خاص منطقه، می توان به بخش های زیر تقسیم نمود:

کوه های شمالی ؛ کوه های غربی و جنوبی ؛ کوه های شرقی ؛ کوههای مرکزی ؛ جلگه های ساحلی ؛ دشت ها و چاله های داخلی

  ناهمواری های ایران چه نقشی در زندگی ما دارند؟

قسمت وسیع از کشور ما را کوهستان ها احاطه کرده اند. این ناهمواری ها به طور متوسط 3500 متر از سطح دریا ارتفاع دارند می دانیم با دما رابطه دارد. به طور متوسط به ازای هر هزار متر ارتفاع، 6 درجه دمای هوا کاهش می یابد. ریزش های جوی در ارتفاعات، جریان های سطحی و نیز حرکت سیلاب را به دنبال دارد و دامنه ها را به شدت فرسایش می دهد در نتیجه دره های کوچک و بزرگی را در مناطق کوهستانی به وجود می آورد. با ادامه فرسایش ، رسوبگذاری و ته نشین شدن مواد آبرفتی در پای کوه ها مخروط افکنه را به وجود آورد، مخروط افکنه ها یکی از بهترین مکان ها برای کشاورزی و ایجاد روستاها و شهرها است.

رشته کوه البرز چه ویژگی هایی دارد؟

این رشته کوه در لبه ی جنوبی دریای خزر قد برافراشته است. رطوبت دریای خزر به شکل برف و باران بر دامنه شمالی البرز می بارد و رودهای فراوانی را به وجود می آورد. این قسمت از جنگل های انبوه پوشیده شده است در حالی که دامنه جنوبی البرز بدون رطوبت مانده و تنها در فصل زمستان مقداری برف و باران بر آن می بارد.

  ناحیه کوهستانی زاگرس چه ویژگی هایی دارد؟

این ناحیه کوهستانی لبه غربی فلات ایران را تشکیل می دهد. چین خوردگی زاگرس در امتداد شمال غربی به سمت جنوب شرقی بخش وسیعی را به خود اختصاص داده است. چین خوردگی های زاگرس اغلب منظم و محور آنها موازی است. در زاگرس جنس سنگ ها رسوبی و بیشتر آهکی است و در برخی نقاط مانند اطراف همدان و بروجرد، توده های آذرین درونی نیز به چشم می خورد. در رشته کوه زاگرس در امتداد شمال غربی – جنوبی شرقی گسل سراسری وجود دارد. این گسل سبب جابه جا شدن و شکسته شدن لایه ها شده است.

مناطق پست و هموار ایران

هم زمان با چین خوردن و بالا آمدن کوه ها، سرزمین های فرونشسته، چاله هایی را به وجود آورده اند. برخی ازاین چاله ها تحت تأثیر عامل فرسایش به صورت سرزمین های هموار درآمده اند.

الف- دشت ها : سرزمین هموار یا نسبتاً همواری است که حصاری کوهستانی آن را فراگرفته و ممکن است یک یا چند رود به آن وارد شود. وسعت دشت ها در سطح فلات ایران یکسان نیست لیکن وسیع ترین دشت ها در کشور ما، دشت کویر و دشت لوت است.

ب – جلگه ها : به سرزمین های پست و همواری که از یک طرف به کوه ها و از طرف دیگر به دریاها و دریاچه ها منتهی می شود، جلگه می گویند. جلگه های ساحلی، نتیجه رسوبگذاری رودخانه هایی است که به دریا منتهی می شوند و عواملی چون آب و هوا و جنس خاک نیز در وسعت جلگه ها تأثیر دارد. جلگه ساحلی خلیج فارس و دریای عمان به طول تقریبی 1500 کیلومتر از مصب اروند رود تا مرز پاکستان امتداد دارد. این جلگه ها کم عرض و باریک هستند اما جلگه خوزستان با وسعت چشمگیرو حاصلخیزی فراوان خاک، در جنوب غرب کشور ما و در ادامه جلگه ساحلی خلیج فارس قرار گرفته است. به جز جلگه خوزستان در طول سواحل دریای عمان و خلیج فارس با توجه به اقلیم خشک و خاک های نامناسب و رودهای فصلی و کم آب، زمینه فعالیت چشمگیر کشاورزی برای ساحل نشینان فراهم نشده است. سواحل دریای خزر بر خلاف جلگه های جنوبی کشور از شریط مطلوب تری برخوردارند. توسعه جلگه ها در سواحل شمالی بیشتر و سریعتر بوده است. جلگه گیلان یکی از نمونه های این رسوبگذاری است.

  آب و هوای کشور ما چگونه است؟

بارش و دما دو عنصر اصلی در تشخیص آب و هوا هستند که میزان آنها در نواحی مختلف کشور ما متفاوت است به همین جهت چهره های گوناگون آب و هوا در ایران وجود دارد. با کاهش دما میزان تبخیر هم بسیار کم است وجود رودخانه نیز به دلیل بارش برف و باران مناسب و ذوب برف هاست که آب کافی در اختیار می گذارد. سرسبزی حاکی از آن است که در این نواحی بیشتر ایام سال رطوبت و باران وجود دارد و از دمای معتدلی نیز بهره مند است. در چنین مناطقی از کشور ما یخبندانهای سخت و طولانی و یا روزهای تابستانی گرم و طاقت فرسا بسیار کم اتفاق می افتد. خشکی زمین در برخی از مناطق کشور ما وجود دارد.  

  چه عواملی در تنوع آب هوایی کشور ما مؤثر هستند؟

هنگامی که در شمال غرب و غرب کشور هوا بسیار سرد و یخبندان است در جنوب کشور ما شاهد هوای نسبتاً گرم و مطلوبی هستیم چنین تنوع و تفاوت آب و هوایی که سبب تنوع در محصولات کشاورزی نیز می شود، در کمتر کشوری در جهان دیده می شود.  

  اختلاف در زاویه تابش آفتاب (عرض جغرافیایی)

کشور ما بین مدار 25 تا 40 درجه عرض شمالی قرار گرفته است، مناطق جنوبی ایران به مدار رأس السرطان نزدیک است و تابش آفتاب در هنگام ظهر مستقیم و نزدیک به عمود است اما مناطق شمال و شمال غرب ایران چون در عرض های بالاتری قراردارد تابش آفتاب مایل تر بوده و زمین از گرمای کمتری برخوردار است. ارتفاعات و جهت آنها نیز در تغییر دما و بارش در مناطق مختلف تأثیر می گذارد. دما در مناطق کوهپایه ای و کوهستانی معتدل تر از مناطق پست و کم ارتفاع کشور ماست و میزان رطوبت و باران نیز بیشتر است. هر چند ایران در منطقه خشک و بیابانی جهان قرارگرفته لیکن ارتفاعات در تعدیل دما و افزایش رطوبت نقش مهمی دارد.

فاصله از دریا بر آب و هوای نواحی اثر متفاوت دارد. مثلاً نواحی داخلی ایران به دلیل دور بودن از دریاها، خشک بوده و اختلاف دمای شبانه روز در آن ها زیاد است. ولی جلگه های کناره دریای خزر به دلیل وجود رطوبت دریا دارای زمستان ها و تابستان های معتدل بوده و بارش نسبتاً زیاد است. دریاهای جنوب ایران از این نظر بر کناره خود تأثیر چندانی ندارند. تنها در برخی ماه های گرم، بادهای موسمی اقیانوس هند به سواحل جنوب شرقی ایران می وزند و رگبارهایی را ایجاد می کنند.

کدام توده های هوا کشور ما را در طول سال تحت تأثیر قرار می دهند؟

عبورتوده های هوا بر فراز کشور ما، می توانند هوای سرزمین ما را تحت تأثیر قرار دهند.  

  نقشه های هواشناسی

امروزه سازمان هواشناسی کشور با استفاده از اطلاعات روزانه دما، رطوبت و باد، نقشه های هواشناسی تهیه می کند و با کمک تصاویر متوالی ماهواره ای عبور توده های هوا را پس از شکل گیری مراکز کم فشار و یا پرفشار طی چند روز پیگیری می کنند با توجه به حرکت توده های هوا، سرعت و جهت آنها، کارشناسان هواشناسی قادر هستند وضعیت هوا و تغییرات آن را برای روزهای آینده پیش بینی نمایند.