در سرزمین آذربایجان باتوجه به شرایط جغرافیایی واقلیمی آن کالاهاومحصولات خاصی تولیدمی شدکه ازخلال نوشته های جغرافیدانان وجغرافی نویسان می توان محصولات وکالاهای آذربایجان را در ادوارتاریخ اینگونه معرفی کرد.
کالاهای تجاری آذربایجان دردوره هخامنشی عبارت بودنداز:مس،سرب،نقره،لاجورد.(قویانی، 254).
سرزمین رحاب¹ سرزمینی پرمیوه وانگوربود.عسل وگوسفند،پشم(مقدسی،553)وبادام ودیگر حیوانات ازمحصولات تجاری این سرزمین بود.(اصطخری،157).
ازمحصولات آذربایجان خواربارومیوه های گوناگون رانیز می توان نام برد.(حموی،1/160).
ازآذربایجان زیلوهای قالی،شلواربند وچوب بسیار تهیه می شد،همچنین جامه های صوفی،رودینه، کشت پنبه،رنگ قرمز،ماهی،انگبین وموم تولیدمی شدوبرده های رومی،ارمنی،خزری نیزخرید و فروش می شدند.درموقان نیز جوال بسیارتولیدمی شدودر ورثان زیلوهاومصلی های نماز به عمل می آمد.(حدودالعالم،164-159).
1-مقدسی بخش های ارّان،ارمنیه وآذربایجان رابه یک نام«رحاب»معرفی می کند.(احسن التقاسیم،554)
از«برذعه»ابریشم،از«دربند»پارچه های کتان وبرده وزعفران واسترهای نیکو،از«دبیل»پارچه های پشمین وفرش وپشتک ونمط هاوتکه های عالی واز«برذعه»پرده می بردندواسترهای نیکوبه آنجا می آوردند.ازمیوه ها:زرقال¹،انجیر وشاه بلوط دارند.(مقدسی،65و564).
پوشش زین ودیگرلوازم مربوط به زین ازاردبیل ونواحی اطراف آن به سایر شهرهاصادرمی شد.(همو،325؛حدودالعالم،134و107).
جام های رنگین وجامه های گوناگون بردی،زیراندازهای مرغوب ولباسهای پشمین وزعفران وکتان درتجارت آذربایجان سهم زیادی داشتند.(مقدسی،380و374).
عطروپارچه وسلاح نیز ازدیگرمحصولات آذربایجان بود(ابن حوقل،2/352)وهمچنین هندوانه و خربزه،عسل،موم،پنبه وپشم رامی توان نام برد.(حدودالعالم،43-142)
پارچه های عتابی،سقلاطون،ختایی واطلس وسنج بافته شده درشهرتبریزتولید می شدوبه دیگر شهرهاصادرمی شد.(حموی،1/705).خوی نیزمیوه بسیاروپارچه های فراوان دارد.(همو،2/332).
آذربایجان دردوره عباسی ازلحاظ اقتصادی اهمیت زیادی برای خلفاداشت،زیراعلاوه بر محصولات کشاورزی وصنعتی به لحاظ داشتن معادن نیزشهرت فراوان داشت.(معجم البلدان،3 /383).
1-زغال اخته.
دربعضی ازشهرهای آذربایجان دراوقات معینی ازسال بازارهایی تشککیل می یافت که درآن به تجارت می پرداختندازجمله این شهرهااشنه(اشنویه)بودکه دراوقات معینی ازسال بازارهایی درآن شکل می گرفت که بسیارسودبخش بودوفروش مهم ومنافع فراوان دربرداشت ازاین شهروحومه آن گوسفند ودیگرحیوانات وعسل بادام ومانندآن ازامتعه تجارتی رابه شهرموصل وجزیره وسایر نواحی می برده اند.این مبادلات پایاپای بود.ابریشم تولیدی دربردعه به مقدار فراوان به فارس و خوزستان می رفت وسودکلانی عایدمی شدجامه های کتان ازدربند به آذربایجان وارد می شد و درآنجامورداستفاده قرار می گرفت.(اصطخری،157)
محصولات وکالاهای تجاری درزمان سجوقیان واتابکان
دراین دوره شهرهای مغان،خوی،سلماس،قره داغ باقالی های خود واردبیل وشیروان باپارچه های رنگارنگ ابریمشی مشهوربودند.درمیان بافتنی،پارچه های ماهوتی،مخملی،روبالشی،سفره،پرده، جانماز ودرمیان جامه ها،کمر،ارخالیق،قورشاق،شال رامی توان نام برد.(دیلمقانی،101)
یکی از شهرهای بسیارکهن آذربایجان اردبیل بودکه باتولیدمحصولاتی ازقبیل:پارچه های سیاه و ظریف ابریشمی که روی آنهابانخ طلایی گلدوزی شده بود،فراورده های تولیدشده ازچوب خلنج، شانه ها،فنجان ها،ظروف سفالی،آلات موسیقی مشهورشده بود.(سرداری نیا،98).
درزمان سلجوقیان درآمد عمده دولت از کشاورزی تأمین می شد درشهرهای مراغه وخوی کالاهایی همچون گندم،پنبه،انگورومیوه های مختلف و لباسهای تهیه شده ازکتان نازک،ظروف مسی ونوعی پارچه ابریشمی توری به نام جولاه نیز تولیدمی شد(نیادوف،178).درکلیبر،گردو وانجیربه عمل می آمد(قلی اف،61).درتبریزواطراف آن خشکباربه دست می آمد.محصولاتش عبارت بودنداز:اطلس،روپوش نفیس،پارچه های زربفت ابریشمی که بانخهای طلایی گلدوزی شده بود.وهمچنین پارچه های خزری،دوختنی های زرین،مهرهاوجلدهای ظریف دربازارهابه فروش می رسید.(نیادوف،168)
شهرارومیه دارای صنایع دستی پیشرفته بودکه ازآن جمله می توان به زین،تیردان،قالیچه،پالان های خوش رنگ،روغن،عسل،سلاح،اسب های تندرو اشاره نمودکه به سایر مناطق صادرمی گردیدند. (نیادوف،178)