تحقیق مقاله کار اقتصادى در پرتو بینش و ارزش‌ هاى اسلامى

• چکیده‏

جهان هستى جلوه کار خدا است. کار را آفرید؛ آن‌گاه عالم را به حق رقم زد (دخان (44): 38). آسمان‌ها وزمین را در شش روز پدید آورد (اعراف (7): 54)، و بدون تکیه‏گاه ظاهرى سپهر نیلگون را رفعت بخشید(رعد (13): 2)، و با توان و قدرت و بدون سستى از آن محافظت کرد (فاطر (35): 41). زمین‏را همچون گاهواره در اختیار انسان قرار داد (طه (20): 53) تا در پهنه سفره آن قرار گیرد (نوح‏(71): 19؛ غافر (40): 64)، و طعام و عزّت خود را به چنگ آرد (مرسلات (77): 25).ستارگان را زیور و زینت آسمان قرار داد (صافات (37): 6)، و ماه تابان و خورشید جهان افروز را برای‏روشنایى زمین نمایان ساخت (فصلت (41): 12)؛ آن‌گاه همه را در مدار خود حرکت داد (یس‏(36): 40) تا شب و روز را در پى هم و هر یک را از دل دیگر بدرآرد (فرقان (25): 62 و آل‏عمران‏(3): 27). زمین را با کوه‌هاى استوارش از هیجان و لرزه باز داشت (انبیاء (21): 31)، و باد را فرستاد (اعراف (7): 57؛ حجر (15): 22) تا ابرهاى رحمت را بر هم بکوبد و از دل آن، همراه با تندر و مهیب آسمانى قطرات حیات را بر زمین تشنه بریزد (نور (24): 43) تا در مجارى آن فرود رود (مؤمنون‏(23): 18؛ زمر (39): 21) و چشمه‏ها از آن سرازیر شود (یس (36): 64) و دریاها پدیدآید تا از دل آن تازه‏ها برگیرند و زینت به چنگ آرند (نحل (16): 14؛ رحمن (55): 22). کشتی‌ها برآن روان سازند و بر گستره آن غالب شوند (جاثیه (45): 12). آب‌هاى گونه‏گون را با هم در آمیخت بدون آن‌که‏ یکى شوند (رحمن (55): 19 و 20). با آب رحمت خود، زمین تفتیده را طراوت بخشید و جوانه‏هاى گیاه را بر آن رویانید. باغ‌ها را ثمر داد و خوشه‏هاى گندم و خرما را نمایان ساخت (ق (50): 9 11؛ انعام ‏(6): 99). زنبوران را فرمان لانه‏سازى در کوه‌ها و درختان داد و پرندگان را در فضاى آبى حافظ شد و چارپایان را براى غذا و پوشاک و یارى و زیبایى آفرید (نحل (16): 68 و 69 و 79و 66 و 5 8). تا آن‌گاه ‏که اراده او بر خلقت احسن قرار گرفت، و او را از آب و خاک بر فطرت خود در زمین صورت داد، و بر عالمیان، خلیفه ‏خود ساخت (حجر (15): 28؛ روم (30): 30؛ بقره (2): 30). عالم را مسخّر انسان کرد تا با کار و تلاش خود و با عمل صالح، راه خدا را بپیماید و وارث زمین شود (لقمان (31): 20؛ زمر (39):74)؛ زمین را آباد سازد و بر دوش آن سوار و آن‌را رام کند. (هود (11): 61؛ ملک (67): 15). راه‌هاى آن‌را بیابد و از آن بهره گیرد (زحرف (43): 10). همچون کار خدا که بر شاکله ذات او است (اسراء(17): 86)، آدمى هم بر مثل شاکله و فطرت الاهى خود کار کند تا آن‌گاه که به خاک بر می‏گردد، زمین مرده را ‏حیات بخشیده، و شکرگزار این همه نعمت بارى تعالى باشد. تمام عزّت و قدرت از آنِ خداى قادر عزیز است که به اشاره‏اى، عالم بدیع را رقم زد و انسان را براى آباد ساختن این مزرعه زندگى، جانشین خود ساخت (یونس (10): 65؛ بقره (2): 165). خداوند با صنعتگرى تمام، خلقتى را رقم زد که هدایت، آن‌را به‌دنبال دارد (طه (20): 50). همه مقهور امر او و ملائکه، مأمور و مطیع اشاره اویند (نحل (16): 49 و 50). در سراسر وجود عالم، حرکت سریان دارد و فعل الاهى در عالم مادّى سکون بر نمی‏تابد. جوهره عالم در تب وتاب به‌سر می‏برد و در پى هدف خود روان است. بیکارى و بی‏هدفى در هیچ ذرّه‏اى از عالمیان راه ندارد. همه در مسیرحق روان، و از او به سوى او در حرکت و تلاشند (انشقاق (84): 6). هدف آفرینش، کار نیک انسان‌ها است، وکار نیک انسان‌ها در صفحه وجود گم نمی‏شود و آثار آن‌را در دو سرا مشاهده می‏کند (ملک (67): 2؛ کهف ‏(18): 30).

کار همچون وجود، در تمام شؤون عالم دخالت دارد. کار و کارگر در وجود تمام اشیا مؤثّر است. کارگران، جلوه کار الاهی‌اند. حق تعالى، مبدأ کارگرى است و فعّال است (امام‏خمینى، 1379: ج 7، 172). کار او هر دم نو و تازه‏ است و تکرار در کار او راه ندارد (رحمن (55): 29). او زنده می‏کند و می‏میراند؛ حکمت القا می‏کند و وحى را ارسال و از زبان پیامبرانش به همه مژده می‏دهد که عمل صالحِ انسان، اندیشه پاک او را ارتقا می‏بخشد (فاطر (35): 10).

افعال بسیارى به خداوند در قرآن و احادیث نسبت داده شده است که می‏توان برخى را ذکر کرد. فالق الحبّ والنوی‏ (شکافنده دانه و هسته)، بارئ (پدید آورنده)، بدیع‏السموات و الارض، رزّاق، شدیدالمحال‏ (نیرومند)، فاطر (خالق)، قیّوم (به پادارنده)، مصوّر (صورت ده)، الصانع، الباسط، المبدئ، المعید، الباعث، الضّار، المعطى، و ده‌ها اسم و صفت که دلالت دارد خداوند در آفرینش عالم و تغییر آن فعّالیت می‏کند (الطباطبائى، 1417: 35 62)؛ بنابراین افعال الاهى هم در تعریف کلّى کار قرار می‏گیرد.

از طرف دیگر، ملائکه هم به امر الاهى مطیع هستند و اوامر او را انجام می‏دهند (نحل (16): 50). آن‌ها وظیفه ‏تبلیغ را به عهده دارند (یس (36): 17). گاه امداد الاهى را به مؤمنان می‏رسانند (آل‏عمران (3):125) و گاه عذاب را بر ناسپاسان فرود می‏آورند (حجر (15): 58). آن‌ها کارگزاران نظام آفرینش و به‏وظایف خود آشنا و عامل هستند.

عمل انسان‌ها در نظام ارزشى دین، گاه عمل صالح و گاه عمل زشت، و جزاى هریک مثل و عین آن است (غافر (40): 40؛ کهف (18): 88؛ یس (36): 54، زمر (39): 70). عمل صالح، حیات‏طیبه را در پى دارد و خیر آن به عامل آن باز می‏گردد (نحل (16): 97؛ فصلت (41): 46)، و در مقابل آن ‏زیان عمل بد است که اوّل متضرّر آن، انسانى است که آن‌را انجام می‏دهد. کار و عمل صالح مطلوب دین است و برای‏اصلاح عمل باید کارها را در مسیر حق و متناسب با نظام آفرینش قرار دهد. هر عملى که از ایمان او سرچشمه بگیرد و نشانه ایمان قلمداد شود، عمل صالح است.

گرچه نمونه‏هاى بارز عمل صالح اعمال عبادى است (نماز، حج، جهاد و...)، صلاحیت عمل به‏جهت‏دهى آن بستگى دارد، نه به نوع آن؛ پس کار کشاورزى گاه عمل صالح است، و عملى که به ظاهر عبادت است، گاه‏ عمل صالح‏ نیست.