تحقیق مقاله هیدرولوژی

مقدمه

اثرات مخرب سدها در محیط زیست کشور هیچ گاه به صورت همه جانبه مورد بررسی قرار نگرفته است به عنوان مثال هنوز روشن نیست که آیا سدها در ایران موجب لرزش زمین شده یا نه ؟ اما تجربه ها ی مشابه در هندوستان ، افریقا و مصر نشان می دهد که سد سازی موجب وقوع زلزله هایی البته نه خانمان برانداز شده است . از سوی دیگر هنوز معلوم نیست در مناطق گرمسیری وجود آب راکد به چه میزان سبب شیوع بیماری هایی نظیر مالاریا را سبب می شود . مهم تر آن که به زیر آب رفتن هکتارها زمین در اثر ایجاد دریاچه در پشت سد بسیاری از افراد مجبورند سرزمین مادری خود را ترک کنند ، سرنوشتی که این افراد ناگزیر به آن تن می دهند و به مشاغل دیگر روی می آورند و یا به دیاری دیگر مهاجرت می کنند در مطالعات اجتماعی-اقتصادی مربوط به توجیه پروژه جایگاهی ندارد ، آن چه مهم تلقی می شود وضعیت امروز این مهاجران است و هیچ ضمانتی برای فردای آنان وجود ندارد گرچه آثار سد سازی در ایران مشابه کوه یخی است که بخش اعظم آن در زیر آب از دیدگان پنهان است اما گوشه ای از این اثرات امروز نمایان شده است . سد «حسن لو« در این ارتباط یک نمونه است . این سد اکوسیستم های کم نظیر تالابی یادگارلو و شورگل که به عنوان تالاب های بین المللی شناخته می شوند را چنان مختل کرده که آن ها را به مونترو لیست کنوانسیون رامسر اضافه کرده است . همچنین احداث سد های کوچک و بزرگ دیگر در آذربایجان غربی روی رودهای منتهی به دریاچه ی ارومیه (بزرگ ترین دریاچه ی داخلی ایران که از نظر جهانی حائز دو عنوان ذخیره گاه زیست کره و تالاب بین المللی است ) سبب شد تا شوری این اکوسیستم آبی چنان افزایش یابد که عرصه ی حیات آن تنگ شود . این پدیده ی تلخ در اثر عدم رعایت ، حتی به پایین دست سدها به وقوع پیوسته است .  با  این حال توجیه گران عوامل توسعه برون زا خشکسالی های پی در پی را بهانه قرار داده اند . در خوزستان نیز سد سازی روی رودهای پر اهمیت چون کارون ، دز و کرخه عواقب ناخوشایندی برای افراد محلی و طبیعت به ارمغان آورده است . کاهش حجم آب در مصب رودخانه هایی که به خلیج فارس می ریزند سبب شده آب شور پیشروی قابل ملاحظه ای از خود نشان دهد . با توجه به آن چه گفته شد در طرح های آبی که در گذشته به خصوص در زمینه ی سدهای کشور مطالعه و اجرا شده است مطالعات زیست محیطی جایی نداشته اند . لذا اگر مشکلاتی  در این سدها وجود دارد به دلیل عدم مطالعه و پیش بینی پیامدها و عدم توجه به راه های تخفیف نارسایی ها بوده است .

مسائل زیست محیطی در مراحل مختلف مانند طراحی ، احداث سد و یا در هنگام بهره برداری از سدهای کشور ظاهر می شود ، گرچه در پاره ای از ساختگاه ها در مرحله ی قبل از اجرا نیز مشکلاتی به چشم می خورد .

گرچه نمی توان انکار کرد ، همچنین سهم مهم و ارزنده سدهای کشور را در توسعه کشاورزی ، تولید برق ، کنترل و مهار سیلاب ، تأمین آب شرب و... نمی توان کوشش و تلاش خیلی عظیم متخصصین و مسؤلان را در ارائه ی طرح های و اجرای آن با ناسپاسی جواب داد و با اثرات اجتماعی و اقتصادی سدها را در توسعه ی کشور نادیده گرفت اما باید اذعان داشت که تقریباً هیچ سدی در کشور وجود ندارد که دارای مسئله و مشکل زیست محیطی خاصی نباشد .از اوائل انقلاب تب احداث بند و سد به تمامی سازمان ها و ارگان ها و حتی افراد خصوصی کشیده شده بود و لذا در این آشفته بازار بسیاری از بندها و سدهای کوتاه با معماری غیر مهندسی ساخته شد و علاوه بر هزینه های که بر دوش ملت تحمیل گردید به دلایلی از جمله سرریزی سد ، تجمع رسوب ، استفاده از مصالح نامناسب و طراحی غلط مؤلفه های جنبی این بند و سدهای از بین رفته و غیرقابل استفاده مانده است . از جمله سدهای بزرگی که در کشور ساخته شده است  می توان به سدهای دز ، شهید عباس پور ، درود ، جیرفت ، میناب و پیشین اشاره نمود .

در این سدها مسئله ی رسوب ، کیفیت آب ، ملاحظات اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی ، نحوه ی بهره برداری از سد ، شور شدن اراضی ، تلفات آب ، زه دار شدن اراضی ، جا به جایی مردم ، عدم رشد و توسعه ی کشاورزی و عدم مدیریت بهره برداری مناسب به چشم می خورد .

در سدهای جنوب کشور به دلیل ارتفاع کم منطقه از سطح دریا و مقدار تبخیر نسبتاً زیاد از سطح دریا و مقدار تبخیر نسبتاً زیاد از سطح دریاچه ، ورود مواد آلی ، فاضلاب های روستایی ، کودهای شیمیایی و ورود جریان های سطحی با مقدار هدایت الکتریکی زیاد نمک بالا به دریاچه احتمال لایه بندی در دریاچه ی سد وجود دارد که این امر موجب کاهش کیفیت آب دریاچه خواهد شد . از جمله این سدها می توان به سد میناب به عنوان بارز از گندیدگی آب اشاره نمود .

یکی دیگر از مشکلات این سدها مشخص نبودن برنامه ی بهره برداری است . قطعی نبودن آب کشاورزی و شرب ، نحوه ی استفاده از آب کشاورزی ، وجود حقابه ها ، خرد مالکی و عدم یکپارچگی زمین ها ، عدم شرکت مردم روستایی در مدیریت بهره برداری عدم تغییر روش های زراعی ، نبودن سیستم های آبیاری و زهکشی مدرن ، فقر فرهنگی ، فقر علمی در کشاورزی ، عدم همکاری وزارتخانه در کارهای عمرانی موجب گردید که طرح های سد سازی در کشور به طور صد در صد به اهداف دلخواه نرسد .

در بیش تر موارد با ایجاد سدها فقط اهداف استحصال و ذخیره ی آب تأمین شده است ، اما این که آب چگونه ، کجا ، به چه مقداری ، در چه زمین هایی و با چه بهای مصرف می شود ، سؤالات بدون جوابی است که هیچ کس خود را موظف ه جواب دادن نمی داند .

وجود کارخانجات صنعتی ، ماهی سراها و مراکز دامپروری نیز بر آلودگی آب ها پاره ای از سدها می افزاید .  

تشکیل لجن زارها در اطراف سدهایی مانند دز و از بین رفتن زیست بوم طبیعی منطقه ، افزایش رسوب گذاری در اطراف سد سفید رود و تغییرات شدید اکوسیستم رودخانه ، شور شدن آب رودخانه های بهمن شیر و کارون و از بین رفتن آبزیان آن ها تنها گوشه ای از تبعات زیست محیطی احداث سد در اکوسیتم های طبیعی است که مشخص می کند پروژه های سدسازی در ایران با توجه به استانداردها قوانین زیست محیطی صورت نگرفته است .

اثرات عمده ی یک سد و سازه های آبی جانبی

اثرات عمده ی یک سد و سازه های آبی جانبی را می توان با شناسایی عوامل تحت تأثیر احتمالی آن به شرح زیر پیش بینی نمود . 

الف: محیط فیزیکی

اثرات بر اقلیم و کیفیت هوا

شناسایی و پیش بینی اثرات یک طرح یا پروژه ی سد بر اقلیم منطقه عموماً مشکل است . اثرات مشخص برخی از فعالیت ها مانند استفاده از وسائط نقلیه ، احداث ساختمان ها و افزایش خروجی ها به هوا می توانند موجب بروز تغییرات به ویژه در میکروکلیمای محل جایگاه و پیرامون آن پدید آورند . پدید آمدن اسموگ (دودمه) در هوا موجب مریضی و احتمالاً مرگ در افرادی می شود که ناراحت های ریوی و قلبی دارند . افزایش گرد و غبار بر کاهش مداوم موجب آسیب و خسارت بر گیاهان می شود . اثرات آلودگی هوا را می توان از لحاظ بهداشتی ، اقتصادی و تأثیرات آن بر فضای سبز و پوشش گیاهی طبقه بندی نمود . میزان آلاینده ها ی هوا باید در مراحل ساختمانی و بهره برداری گزینه های مختلف پروژه تجزیه و تحلیل شده و اثرات آن از جنبه های مختلف تشریح شود .

اثرات بر کمیت و کیفیت منابع آب

اقدامات فیزیکی نظیر تغییر مسیر جریان آب رودخانه موجب افزایش تغییرات اکولوژیکی می شود به اضافه رسوب گری ئ افزایش رسوبات در رودخانه باعث تغییر مسیر جریان آب شده و حجم آن کاهش پیدا می کند . تخلیه ی فاضلاب در آب ها نیز بر ماهیان تأثیر می گذارد و اثرات تجمعی آن قابل توجه است . با برداشت آب جهت مصارف مختلف ، ذخایر سفره های زیرزمینی دچار کاهش می شوند . کاهش مقدار آب می تواند مسائل جدی از نظر تجاری ، حیات وحش و موارد تفریحی ایجاد نماید . جریان غیر منظم آب ها نیز موجب سیل گیری و با خشک شدن آب رودخانه می گردد .

گیاهان با تغییر و یا کاهش جریان آب بسیار حساس بوده و سریعاً واکنش نشان می دهند و با توجه به فعالیت ها ی پروژه در مراحل ساختمانی و بهره برداری ، تغییرات کمی و کیفی ایجاد شده اند از لحاظ اثراتی که در محیط زیست ایجاد می کنند بررسی شوند . از این لحاظ باید این اثرات را در رابطه با گزینه های مختلف در مراحل ساختمانی و نیز در مرحله ی بهره برداری پیش بینی نمود . آب شیرین چنین دریاچه هایی و مخازن آبی برای مصارف شهری و صنعتی قابل استفاده نخواهد بود و در صورتی که مجبور به استفاده از چنین آبی باشند ،  هزینه ی تصفیه و گند زدایی آن بسیار بالا خواهد بود .

اثر بر صدا

سرو صدا در مراحل ساختمانی و احتمالاً بهره برداری بیش تر از تراز وضعیت موجود خواهد بود . منابع خطی سر و صدا می نواند شامل تردد وسائط نقلیه برای ورود و خروج به جایگاه و محدوده ی پیرامونی آن باشد . در محل استقرار یک دستگاه سنگ شکن اثرات مختلفی ناشی از آلودگی صوتی در محدوده ی  محل پروژه ایجاد می شود . در مرحله ی بهره برداری نیز سیستم حمل و نقل و شبکه ی راه های منتهی به جایگاه تحت تأثیر وسائط نقلیه که مواد خام ، محصول و کارکنان را حمل می نمایند قرار می گیرند . لذا ساکنین محلی به دلیل افزایش سر و صدا که منجر به آلودگی صوتی می گردد دچار مزاحمت خواهند گردید .

ب)محیط بیولوژیک

اثرات بر گیاهان

اثرات مستقیم پروژه بر گیاهان  می تواند ناشی از برداشت خاک محل و با احداث یک جاده دسترسی جدید در مراحل ساختمانی باشد . برش گیاهان جهت پاک تراشی و یا مصرف سوخت از دیگر فعالیت هایی است که معمولاً در مراحل ساختمانی انجام می گیرد . اثرات غیرمستقیم تخریب و پاک تراشی گیاهان ممکن است شامل آلودگی خاک ، آب ، تغییر سطح سفره های آب های زیرزمینی و شیمی آب باشد . دگرگونی احتمال در میکروکلیمای محل نیز به دلیل تحت تأثیر قرار گرفتن اقدامات تخریب پوشش گیاهی صورت می پذیرد . گیاهان می توانند به طور مشخص در اثر فعالیت های مختلف پروژه تحت تأثیر واقع شوند . ایجاد گرد و غبار در عملیات ساختمانی و یا در فرآیند بهره برداری نمونه ای از اثرات پروژه ی پیشنهادی در محیط بیولوژیکی است . کاهش پوشش گیاهی باعث تغییر در جمعیت های انسانی و جانوری می شود و موجب مهاجرت تعداد زیادی از آن ها می گردد . برخی از اهالی به دلیل وابستگی به جنگل و از دست دادن این منابع جهت امرار و معاش و یا استفاده های دیگر در مواجهه با تغییر شغل و معیشت گردیده و یا اقدام به مهاجرت به مناطق دیگر می نمایند . گونه های جانوری به دلیل از دست دادن زیستگاه های خود و یا از بین رفتن و یا ناگزیر به یافتن زیستگاه ها و پناه گاه های جدیدی که بتوانند شرایط اکولوژیکی خویش را در آن بیابند خواهند بود .

همچنین ایجاد سد باعث توسعه و افزایش علف هرز از نوع Luxuriant weed   در دریاچه ی سد می شود .

اثرات بر جانوران

در اکثر مواقع ، یک اثر محیطی علاوه بر ایجاد ناسازگاری ها جهت یک جانور می تواند برای گونه های دیگری که در زنجیره های غذایی مرتبط با جانوران دیگری می باشند خسارت بار محسوب می شود . آبزیان به تغییر در شیمی آب که در رابطه با تخلیه ی فاضلاب های صنعتی و یا زه آب های زراعی حاوی کود و سموم شیمیایی قرار می گیرند شدیداً حساس می باشند . پدیدار شدن آلودگی ، تخلیه ی آب های گرم و تخریب زیستگاه ها در رودخانه ، به عنوان عامل مخرب و زیان بار باید مورد بررسی قرار گیرند .

اثرات غیرمستقیم تغییرات جمعیت ماهیان که تحت الشعاع صید زیاد و بی رویه ، شکار مفرط ، بر هم زدن تعادل زیستگاه و محل زادآوری و.... است پیامدهای ثانویه ی آلودگی و تغییرات اکولوژیکی زیستگاه های آبزیان محسوب می گردد .

به طور کلی ، در صورت امکان اثرات بیولوژیکی گزینه ها را باید استفاده از روش های کمی تشریح نمود . چنان چه کاربرد این روش ها میسر نباشد می توان از تحلیل های کیفی استفاده کرد . یکی از روش های پیش بینی اثرات یک پروژه بر محیط زیست بیولوژیکی استفاده از چک لیست است که همبستگی یکایک اثرات بر روی موجودات زنده ی گیاهی و جانوری در منطقه مورد نظر نشان داده می شود . نمونه های اثرات بر محیط زیست بیولوژیکی می تواند شامل مواد زیر باشد:

انواع اکوسیستم های ثابت و برگشت پذیر

باروری سالیانه

کل محصول دائمی و یا توده ی مواد آلی

تولیدات جانوری و گیاهی

جمعیت جانوران(آبزیان وخاکزیان)

تراکم جمعیت و گونه ها

تنوع گونه ها

تغییر زیستگاه

آشیانه سازی

یوتریفیکاسیون دریاچه ها و تالاب ها

آلودگی هوا بر فضای سبز

چرخه های غذایی

گونه های نادر و حمایت شده

گونه های در معرض خطر انقراض