تحقیق مقاله بیشاپور

مقدمه

در دومین دهه سده سوم میلادی پس از نبرد اردوان آخرین پادشاه اشکانی با مارکوس باسیانوس (معروف به کاراکالا، 217-188م) و عقب‌نشستن رومیان بعد از کشته شدن وی، در دوران ایران غوغایی برپا شد که حکومت پارتی اشکانی را مضمحل ساخت.

منطقه فارس چون گذشته یعنی در زمان انتقال قدرت از ماد به هخامنشی در اینجا نیز نقش تعیین کننده و کلیدی ایفا کرد. اردشیر بابکان فرزند بابک، نوه ساسان موبد موبدان آناهیتا، پس از پیروزی بر اردوان آخرین شاه اشکانی (225م)، سلسله ساسانان را بنیان نهاد. ساسانیان پس از وقفه‌ای که سلوکیان و پارتیان ایجاد کرده بودند، خود را جانشین هخامنشیان می‌دانستند و می‌خواستند عظمت دوران آنها را بار دیگر تجدید کنند. اردشیر برای ایجاد دولتی که بتواند طرح‌های عظیم او را تحقق بخشد، حکومت متمرکز و نیرومندی پدید آورد.

در پانزده سالی که تا مرگ اردشیر (240 م) مانده بود، او توانست ولایات هم‌جوار شاهنشاهی سابق پارت را مطیع خود و پادشاهی دودمانش را بر ایران تثبیت کند. وی در روزهای آخر عمر به گوشه دیری رفت و تا گاه مرگ در آنجا بود.

در واقع پسر اردشیر به نام شاپور اول رسماًً در زمان حیات اردشیر در حکومت دخالت داشته باشد. در زمان حکومت او که 30 سال به درازا کشید (273 یا 272-241م)، ایران به سرعت نیرومند شد. دو امپراطور روم یعنی گوردیانوس معروف به گوردیانوس مقدس (در سال 241م) و والرین (در سال 260م) از او شکست خوردند و یا صلح را با شرایطی کمابیش به نفع ایران پذیرفتند. هزاران اسیر جنگی رومی با ساخت پل‌ها، کاخ‌ها، حجاری و آبرسانی، به افزایش ثروت ایران کمک کردند و بیشاپور اقامتگاه جدید شاپور، به صورت داراترین و زیباترین شهر ایران درآمد.

نقشه برداری‌ های انجام گرفته از خرابه‌ های بیشاپور و گشت و گذار در بین توده‌ها و تل‌های سنگی ناشی از دیوارهای فرو ریخته بناهای سلطنتی، مبین این مطلب است که فلسفه وجودی و ایجاد شهر همانند سایر شهرها نیست. این شهر را افزایش جمعیت بوجود نیاورده، محل استقرار پادگان نظامی نیز نبوده که برای دفاع از یک ایالت درنظر گرفته شده باشد. همچنین به خواست پادشاه احداث نشده تا وی در این ایالت تازه فتح شده بر قدرت خود تاکید ورزد. در واقع شهر بیشاپور در زمان بنیادش، هیچ نوع کاربرد اداریو اقتصادی نداشته است. این شهر فقط محصول اشتیاق شاهانه یک شاه است.

در زندگی‌نامه مانی پیامبر که نوشته خود اوست، آمده است: «شاپور به پارس

آمد و به شهر شاپور رسید و پس از آن که بیماری بر او عارض شد، خود را در خطر بزرگی دید و به معنای واقعی به فرجام خود رسید و شاپور شاه مرد و از این دنیا رفت. وابستگی شاه سالمند به محل اقامت خود نباید شگفت‌انگیز باشد، زیرا این مر بزرگ پس از اقامت طولانی در پایتخت خود تیسفون و بازگشت به این شهرک جدید (که بر اساس اعمال سلیقه و فرمان او ساخته شده بود) از ندگی در دره‌ای شاداب همراه با درختان سرسبز و عطر گل‌ها، لذت می‌برده و این محل را استراحت‌گاه خوبی تشخیص داده است.

پادشاه و درباریان و اطرافیان او در این محل یا وقت خود را صرف شکار می‌کردند و یا اینکه به بازی‌هایی می‌پرداختند که از بین آنها، چوگان یادمان خود را تا امروز در یکی از دره‌های مجاور (تنگ چوگان) باقی گذاشته است. امروزه از آن همه شکوه و جلال، فقط ویرانه‌های شهر بیشاپور برجای مانده است که در 25 کیلومتر غرب شهر فعلی کازرون و در کنار شرق رودانه شاپور، آنجا که این رود از تنگ معروف و زیبای چوگان خارج می‌شود، قرار دارد.

علت انتخاب این شهر، علاوه بر وجود رود شاپور، گذشتن یکی از مهمترین شاهراه‌های ارتباطی شاهنشاهی ساسانی از این مکان بوده است. در میان این ویرانه‌ها یادمان‌های تاریخی متعددی وجود دارد.

موقعیت جغرافیایی استان

شهرستان کازرون

شهرستان کازرون ازنظر داشتن آثار باستانی یکی از مهمترین شهرهای  کشور ایران به شمار می آید. آب فراوان و هوای مساعد باعث شده این منطقه در طول تاریخ مورد توجه سلاطین و صاحبان قدرت قرار گیرد، وجود آثار پیش از تاریخ و همچنین آثار ارزشمند و گرانسنگ دیگری که در این شهرستان وجود دارد این نظر را تائید می کند.

در پهنه شهرستان کازرون آثار تاریخی زیادی وجود دارد اما بدون تردید بیشترین آثار این منطقه مربوط به دوره ساسانی است. به جرات می توان گفت که هیچ کجای سرزمین ایران تا این اندازه آثار مربوط به دوره ساسانی در خود جای نداده است، بزرگترین و تنها مجسمه سنگی دوره ساسانی ( مجسمه شاپور اول)، 9 نقش برجسته از 30 نقش برجسته دوره ساسانی، شهر تاریخی بیشاپور،  بزرگترین کتیبه دیواری عهد ساسانی معروف به کتیبه کرتیر به طول 20/5 متر و عرض 70/2متر، معبد زیبای آناهیتا ( الهه آب )، آتشکده های متعدد، عبور جاده شاهی از این دیار و آثار ارزشمند دیگر، همه و همه حکایت از عظمت تاریخ این شهرستان دارد.

با این وصف، آنچه که نام بردیم تنها گوشه ای از آثار تاریخی شهرستان کازرون می باشد و چنانچه باستان شناسان به کاوش و حفاری در این منطقه بپردازند به یقین آثار گرانسنگ دیگری را از دل خاک بیرون خواهند آورد، زیرا بخش اعظم آثاری که پیشتراز آن نام بردیم از سال 1347هجری شمسی و به دنبال حفاری های  استاد بزرگوار و ارزشمند آقای دکتر سر فراز،  سر از خاک بیرون آورده اند.

تاریخچه شهر تاریخی بیشاپور 

این شهر تاریخی که حدود دویست هکتار و سعت دارد در فاصله  23  کیلومتری  شمال غربی شهر فعلی کازرون قرار دارد. بنابراطلاعات دقیق و مکتوب که در مرکز شهر بر روی دو ستون یادبود نوشته شده، این شهر در زمان شاپور اول ( 272-241 میلادی )  دومین و یکی از مقتدرترین پادشاهان ساسانی و توسط یک معمار سوری بنام « اپسای » دبیر طراحی و ساخته شد. و بنا برهمین کتیبه، شاپور در سال 24 سلطنتش از شهر بیشاپور بازدید نموده است.

صرف نظر از اینکه خاستگاه دولت ساسانی سرزمین فارس بوده، آب فراوان، هوای مساعد، زمین های حاصلخیز، چشمه ها و موانع طبیعی و قرار گرفتن در مسیر جاده شاهی، باعث شد شاپور پس از پیروزی بر والرین (امپراطور روم) این محل را برای بنای شهری که نام خود را برآن نهاد، انتخاب نماید.

این شهر در کنار شهرهائی همچون استخر، داراب گرد، اررجان، اردشیر خوره  از مهمترین شهرهای استان فارس در عهد ساسانی بوده و تا زمان سلطنت بهرام دوم رونق خود را حفظ کرد، اما پس از آن به علت توجه پادشاهان ساسانی به غرب قلمرو خود ( تیسفون ) رونق آن کمتر شد. با ورود اسلام به ایران به تدریج رونق و آبادی از این شهر رخت بر بست و به جای آن گازرگاه ( کازرون فعلی) رونق می یابد اما در هر حال بیشاپور همچنان به حیات خود ادامه می دهد، به طوری که در قرون سوم تا پنجم هجری قمری این شهر مورد ستایش  مورخان وجغرافی دانان بزرگی چون استخری،  ابن بلخی و... قرار گرفته است.

تاریخچه حفاری در شهر بیشاپور 

در بین سالهای 1319 – 1314 هجری شمسی برای اولین بار ژرژ سال و دکتر گیرشمن نمایندگان اعزامی از موزه لوور پاریس، اقدام به عملیات کاوش باستان شناسی در این شهر تاریخی نمودند و بنای رفیع و چهار گوشی را که با سنگهای « دوجداره » ساخته شده بود، آتشگاه نامیدند و تالار عظیم و سر پوشیده وسیعی را به نام کاخ اختصاصی و مکان دیگری را به نام جایگاه نذورات و یک ایوان مزین به موزاییک را به دنیای باستان شناسی و تاریخ معرفی کردند. این حفاری ها ادامه نیافت و برای مدت 30 سال متوقف گردید.

سرانجام اداره کل باستان شناسی و فرهنگ عامه تصمیم گرفت با اعزام یک گروه باستان شناسی ایرانی به سر پرستی دکتر سرفراز عملیات کاوش در بیشاپور را به منظور روشن ساختن چگونگی حفاری های گذشته و ظاهر ساختن اسکلت این شهر آغاز نماید. در بهمن ماه 1347 هیات باستان شناسی در شهر شاپور مستقر گردید و شروع به کار کرد. این عملیات حدود 10 سال به طول انجامید که با همت و تلاش شبانه روزی هیات باستان شناسی به ویژه استاد گرانقدر آقای دکتر سرفراز، برج و باروی شهر، معبد آناهیتا، کاخ شاپور، مسجد دوره اسلامی، ستونهای یادبود و برخی آثار ارزشمند دیگر سر از خاک بیرون آورد. عملیات این گروه نیز در سال 1357 متوقف گردید.

مجددا در بهمن سال 1375 عملیات حفاری این شهر به سر پرستی  دکتر سرفراز آغاز گردید اما در اردیبهشت 1376 متوقف ماند.پس از آن چند فصل حفاری توسط آقایان مهندس مهریار و نوروزی صورت گرفت و از سال 1382  مهندس امیری بعنوان مسئول پروژه بیشاپور تعیین شده است.

مشخصات شهر بیشاپور

شهر تاریخی بیشاپور با موهبتی که طبیعت زیبای جلگه شاپور در دشت سبز کازرون و رودخانه باصفای چشمه ساسان در اختیار آن گذارده بود و بااستفاده از فرمها و موتیف های تمدنهای دیگر در امر هنری و تزئینی و بر اساس و خواست و رویاهای بزرگ و جاه طلبانه شاهی، چنان بادقت طراحی و اجرا شده که با زیباترین و ثروتمند ترین شهرهای دنیای متمدن آن زمان مانند انطاکیه عروس زیبای شهرهای بیزانس ( روم شرقی) رقابت می کرد و به از آن بود.

شهر بیشاپور براساس طرحی جدید ( هیپوداموس ) به صورت مربع مستطیل ساخته شده و تا قرن هفتم هجری قابل سکونت بوده است. دو خیابان شمالی – جنوبی و شرقی – غربی،  شهر را به چهار قسمت تقسیم نموده و هرکدام از این خیابانها به یکی از دروازه های شهر راه داشته است. دروازه اصلی شهر در ضلع غربی بوده که امروز بقایای پل آن موجود است. این شهر از چهار طرف محافظت می شده است. درضلع شمالی قلعه دختر و دیوار برج مانند، در ضلع غربی رودخانه شاپور در ضلع شرقی و جنوبی، خندق از شهر محافظت می نموده است.

بیشاپور شامل دو قسمت است:

 1 – ارگ سلطنتی که بناهای شاخص دوره ساسانی مثل معبد آناهیتا، تالار شاپور، ایوان موزائیک، کاخ والرین و...  را شامل می شود

2- قسمت عامه نشین شهر که بخش و سیعتر شهر را شامل می شود و در برگیرنده خانه های مسکونی، اماکن عمومی مثل حمام، کاروانسرا، بازار و... می گردد.

 جغرافی دانان مسلمان از بیشاپور به نامهای  به شاپور - به اندیوشاپور - ویه شاپور - شاپور - بیشاور - بیشاپور نام برده اند که همگی نام بیشاپورمرکز ایالت و کوره شاپور خوره بوده است.

در 23 کیلومتری غرب شهر کازرون و در کنار رودخانه شاپور، ویرانه شهر بیشاپور قرار دارد. این شهر در ایران باستان بر سر جاده شاهی شوش تخت جمشید و استخر و اردشیر کوره به تیسفون واقع بود.

این شهر به دستور شاپور اول توسط یک معمار سوری به نام «اپسای» دبیر طراحی و ساخته شد. دو ستون در مرکز این شهر وجود دارد که روی یکی به خط اشکانی و خط ساسانی، تاریخ ساخت شهر را 266 م. ثبت کرده است. اما ذکری از نام شهر نشده است. از این رو نویسندگان گوناگون، اسامی متفاوتی برای شهر ذکر کرده اند؛ از جمله «وه شاپور» یعنی وجه نیکوی شاپور، « بی شاپور» به معنی اعلیحضرت شاپور، «به شاپور»، «یه شاپور» و «به از اندیو شاپور» به معنای شهر بهتری از انطاکیه، که به عنوان نام اصلی این شهر پذیرفته شده است.

کاوش های باستان شناسان از سال 1314 شمسی در این شهر آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. این شهر حدود 800 متر پهنا و 5/1 کیلومتر درازا داشت و مرکز شاهنشاهی شاپور اول و اوج شکوه امپراتوری ساسانیان بود. تردیدی نیست که شهر اردشیر کوره، یعنی پایتخت اردشیر بابکان، رضایت خاطر پسر وی شاپور اول (727- 242 م) را تأمین نمی کرد. از این رو او اقدام به ساخت این شهر کرد.

با توجه به طبیعت زیبای دشت شاپور و نیز رودخانه شاپور و همچنین مجموعه مکتب های هنری و فنی و معماری جدیدی که در شهر بیشاپور آن زمان، به وجود آمد، مردم گروه گروه، برا ی دیدن و تماشای شهر می آمدند. به همین دلیل بیشابور سرآمد همه شهرهای ساسانیان بود.نقشه شهر چنان رسم شده بود که تمامی خیابان های شمالی، شرقی، جنوبی و غربی در مرکز شهر یکدیگر را قطع کنند و در زوایای قائم، خیابان ها، کوچه ها و محله ها به نحوی محدود بودند که خانه بزرگان و اشراف شهر در وسط باغ  و باغچه قرار می گرفت. شکل شهر، بر خلاف شهر اردشیر کوره، به صورت مستطیل است و این از ویژگی های اقلیمی است که در ساخت شهر در نظر گرفته شده است. این شهر از سه بخش تشکیل شده است: بخش اصلی که توسط یک حصار مستحکم محصور بود شامل بناهای مذهبی و حکومتی است که مهم ترین آن ها معبد آناهیتا، تالار تشریفات، ایوان و حیاط موازئیک و کاخ والرین است. بخش دوم شامل بخش نگهبانی یعنی قلعه دختر است که بر فراز یک بلندی مشرف بر شهر قرار دارد. بخش سوم خارج از حصار را در بر می گیرد. از مهم ترین آثار باقی مانده از این بخش می توان از ستون های یادبود، مدرسه ای از دوره ی آل بویه، دارالاماره، مسجد و حمام های بیشابور نام برد. بیشترین آثار موجود در این بخش به دوره ی اسلامی تعلق دارد . شهر بیشابور تا قرن پنجم ه. ق رونق داشت.

آرزوى فراموش‌شده جان تازه مى‌گیرد

در مشت فشردن گنجینه امپراتورى پارس آن هم در قلب قلمرو از آن آرزوهاى دور و دست نیافتنى بود که اسکندر و سپاهیانش بدان جامه تحقق پوشاندند؛ همه چیز رویاوار پیش مى تاخت. فلیپ مقدونى آرزوى دیرینه اش را با خود به دل خاک برده بود و اکنون فرزندش دلاورانه پنجه در همان خاک افکنده بود و به آن آرزوى خسته جان، روح تازه مى دمید.

داریوش سوم پس مانده امپراتورى پوسیده هخامنشى طى نبرد هاى سه گانه شکست خورده و همچون آواره اى مستاصل در میان تکه هاى گسسته سرزمینش در پى مقاومتى تنومند دست و پا بر هم مى سایید، غافل از آن که مرده ریگ امپراتورى همچون خاطره اى وهم انگیز به فراموشى سپرده مى شود. مردم منفعلانه تنها مى نگرند و روزگار ورق مى خورد و افسانه اسکندر مقدونى در ذهن غبار گرفته همین ملت است که جان مى گیرد.

اسکندر جوان با نیم نگاهى به پرهیب هاى پرشکوه کوروش کبیر مى کوشد یکه تاز میدان باشد. برخى ها به او القابى مى بخشایند که پیش از این بر کسانى همچون کوروش سوار کرده بودند مثل لقب ذوالقرنین. ظاهراً اسکندر مى کوشیده است بر خاطره کاریزماتیک پادشاه بزرگ سرزمین مفتوحه اش پنجه زده و براى یافتن مشروعیت از خط مشى هاى انسان دوستانه و متمدنانه او تقلید کند.

فضاى فکرى ایران  باستان هم خود دامن زننده به چنین تلاشى بوده است. انسان باستان براى قدرت و قدرتمند در ذهن بسته خود تصویرى آرمانى و شکوهمند تراش داده بود. هر کس که قدرت را زنده مى کرد در افق ذهن انسان کهن، صاحب مقام بلندى مى شد و اسکندر وقتى بر ایران مى تاخت و تکه هاى پوسیده امپراتورى را مى گسست و دیواره هاى تنومند اما فروریخته را پس مى زد، با چنین اندیشه اى پیش مى تاخت و نیرو مى گرفت.

وقتى تنها بازمانده هخامنشیان نیز به دست یکى از گماشتگان خود در یک ساتراپى دور افتاده جان داد و واپسین نفس ها را کشید و درگذشت، سکوت بر گستره سرزمین پاره پاره سایه افکند. سکوت بود و ویرانه هاى عظمت؛

اسکندرى که به پاس احترام به نژاد آریایى به خیل سربازانش دستور داده بود با دختران ایرانى وصلت کنند تا پیوندى ناگسستنى میان دو گروه غالب و مغلوب برقرار شود. تخت جمشید را به زبانه هاى آتش مى سپارد، به هر جا قدم مى نهد، تنواره هاى جبروت سلسله نابود شده را ویران مى کند و به جاى ویرانه ها قصر تازه اى از قدرت تازه نفس بر مى افرازد.

گنجینه ثروت هخامنشى همچون غنیمتى ارزان به چنگ آمده، میان سربازان و سرداران مقدونى فاتح قسمت مى شود. ظاهراً در پس زمینه ذهن یونانیان و مقدونیان اندیشه انتقامجویى موج مى زند، و چنان قدرتمند که به هیچ چیز دیگر نمى اندیشند. سال ها بود ایران پیروز میدان نبرد با یونان بود و یونانیان انباشتى از خاطرات تلخ از عظمت این امپراتورى همسایه را در پس زمینه ذهن خود داشتند.

اسکندر جوان سرخوشانه قصر سلطنتى پرسپولیس را با تکیه به این اندیشه انتقامجویى دیرینه سال، آتش زد. ظاهراً او و سربازانش این به نابودى سپردن عظمت امپراتورى را آتش بازى شادمانه اى در خاتمه جشنى شاهانه مى انگاشتند، اما در واقع این ظلمى گران در حق میراث و مرده ریگ تمدنى از دست رفته اما ریشه دوانده بود. حتى بنا بر شواهد اسکندر از این آتش افروزى سرمستانه و نابخردانه، پشیمان و پریشان شده است؛ ندامتى که هرگز شکوه خاکستر شده پرسپولیس را زنده نمى کرد.

دکتر زرین کوب در همین زمینه اشاره جالبى دارد که نشان مى دهد قصه پردازان یونانى چگونه مغرضانه تیشه بر ریشه تمدنى کهنسال مى زده اند که قادر بوده بدون سمبل هاى عظمتش هم دوام آورد: