تحقیق مقاله معماری مزار تاج محل

« مقدمه »

در ایران، ساختن مزار یکی از شیوه‌های معمول برای بزرگداشت بزرگان مذهبی یا رجال و افراد مهم اجتماعی یا کشوری بود که به ویژه از دوره ایلخانی به بعد بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفت. در دوره گورکانیان هند که آنان را می‌توان در برخی زمینه‌ها وارث تیموریان دانست، به ساختن مزار برای بزرگان به صورت بارزی توجه شد. در واقع، فرهنگ ساختن مزار و مقبره برای درگذشتگان توسط مسلمین به هند راه یافته است. زیرا پیش از ورود مسلمانان به هند، بسیاری از هندی‌ها اجساد مردگان را می‌سوزاندند و شیوه‌ای برای تجلیل بزرگان خود نداشتند. در این دوران، شماری مزار نیز برای بانوان دربار ساخته شد که تاج محل یکی از آن‌ها به شمار می آید.

تاج محل در ناحیه واقع در هند شمالی است که یکی از زیباترین بناهای موجود در جهان می باشد. این بنا توسط امپراتور مغول « شاه جهان » برای همسرش « ممتاز محل » ساخته شده است تا در آنجا مدفون گردد تاریخ شروع ساخت این بنا در سال 1631 میلادی بوده است و خود امپراتور نیز در آنجا بعد از وفات در سال 1666 میلادی دفن شده است. سنگفرش ورودی این بنا زیبا با ماسه سنگ قرمز فرش شده است که با ورود از دروازه ورودی آن وارد باغی زیبا می‌شویم که جوی‌های زیبایی از میان درختان سرو به شکل دلربایی عبور می‌کنند در قسمت پایانی این جریان آب روح انگیز « تاج محل » بر روی یک تراس مرمری ایستاده است این شاهکار هنر معماری گنبددار، که به شکل مربع است در هر ضلع آن یک مناره باریک گنبد زیبای آن را محاط کرده است.

مقبره امپراتور و همسرش یک تالار هشت ضلعی گنبددار است که دیوارهای آن به شکل بسیار زیبایی با سنگ‌های مرمر که هنرمندانه حکاکی شده‌اند تزئین شده است.

فصل اول : بنای تاج محل

بخش 1 )  :     تاج محل مزار چه کسی است؟

تاج محل مزار ارجمند بانو ملقب به ممتاز محل، همسر پنجمین پادشاه گورکانی موسوم به شاه جهان است.

ارجمند بانو نوه پسری شخصی به نام میرزا غیاث‌الدین شیرازی بود. میرزا غیاث‌الدین شخصی ایرانی بود که با خانواده‌اش در دوره اکبر، ( سلطنت 14 – 963 ه ق ) به هند رفت و در دربار او به کار اشتغال ورزید و در مدت کوتاهی پیشرفت کرد و عهده‌دار فعالیت‌های مهمی شد. پیشرفت این شخص در دوره فرزند اکبر، جهانگیر ( سلطنت 1037 – 1014 ه ق ) چنان بود که به عالی ترین مقام اداری کشور یعنی به منصب صدارت عظمی دست یافتف زیرا جهانگیر با مهرالنساء ملقب به نور جهان، دختر میرزا غیاث‌الدین ازدواج کرد. آصف خان پسر میرزا غیاث و برادر مهرالنساء نیز به عنوان سپهسالار انتخاب شد. ملکه نورجهان از قدرت فوق‌العاده‌ای برخوردار شد و بسیاری از افراد خاندان او در دستگاه سلطنت به کارهای گوناگون اشتغال ورزیدند.

ارجمند بانو فرزند آصف خان و برادرزاده نورجهان، ملکه کشور بود که با شاهزاده خرّم، فرزند جهانگیر ازدواج کرد و فرزندانی از او به دنیا آورد. شاهزاده خرّم که مورد بی‌مهری نورجهان واقع شده بود، پس از مرگ جهانگیر تنها با کمک پدر زن خود، آصف خان توانست بر رقبای خود پیروز شود و قدرت را به دست آورد. وی پس از نشستن بر تخت سلطنت با نام شاه جهان شهرت یافت، همسر او نیز به ممتاز محل ملقب شد.

گفته‌اند شاه جهان همسرش را بسیار دوست داشت و در همه سفرها از جمله سفرهای جنگی نیز او را همراه خود می‌برد. در یکی از این سفرهای جنگی که تقریباً یک سال پس از به  سلطنت رسیدن شاه جهان روی داد و او برای سرکوبی حاکم افغانی دکن عازم شد، ارجمند بانو را که در آن هنگام باردار بود، همراه خود برد. در روزی که پادشاه در جنگ با سپاه دشمن بود، شنید که همسرش دچار درد و کسالت سختی شده است، و امیدی به زنده ماندنش نیست، به همین سبب فوراً خود را به نزد همسرش رساند و از او خواست که هر چه در دل دارد، به او بگوید. وی نیز نکاتی را ابراز داشت که از قول او چنین نوشته‌اند : « ... شاها گفته و شنیده ما را عفو فرمایند، عنقریب مسافر هستم ... شاها در ایام محبوسی همدرد شما ماندم الحال که ایزد تعالی پادشاهی نصیب شما کرد و فرمانروایی جهان بخشید ما پر حسرت انتقال می‌کنیم و می‌رویم بنابر آن دو وصیت است، امید که هر دو قبول شوند. خدیو جهان اقبال نموده استفسار کردند، بیگم صاحب فرمودند که حق تعالی شما را چهار پسر و چهار دختر داده است برای نام و نشان همین کفایت می کند، چنان نشود که نسل دیگر از کسی پیدا شود که با هم جنگ و جدل دارند. وصیت دوم آنست که برای ما همچنان مکان تعمیر باید که بر منصه ظهور نایاب و کمال عجیب و غریب گردد. اعلیحضرت هر دو وصیت را به دل و جان قبول فرمودند ... ».

نوشته‌اند که شدت علاقه‌مندی شاه جهان به همسرش چنان بود که تمام موی سر شاه جهان در سال دوم فوت همسرش سفید شد. او وصیت همسرش را در نظر گرفت و چنان که نوشته‌اند در مدت زندگی خود پس از فوت همسرش که نزدیک به سی و شش سال بود (1040 تا 1076 ه ق ) مجرد ماند و در این مدت دخترش، جهان آرا از او نگهداری می کرد. البته آرزوی ممتاز محل در مورد عدم بروز جنگ میان فرزندانش تحقق نیافت، زیرا اورنگ‌زیب پسر سوم شاه جهان به برادرش داراشکوه که شخصی ادیب و اندیشمند بود، حسادت می‌ورزید. او پدر را دستگیر و زندانی کرد برادرش را به قتل رساند و خود قدرت را به دست گرفت.

شاه جهان وصیت دوم همسرش ممتاز محل را نیز مورد توجه قرار داد و در همان سال (1040 ه ق ) دستور داد مزاری برای او ساخته شود. بنای مزار در زمینی در کنار رودخانه جمنا شروع شد و هفده سال به طول انجامید تا در سال 1057 ه ق طی مراسمی خاتمه بنای مجموعه تاج محل اعلام شد.

همسر وی در این مدت قصد داشت برای خود نیز آرامگاهی و در کران دیگر رود بر پا کند و این دو بنا را با پلی بهم وصل سازد به نشانه آنکه پیوند او و همسرش از جریان زمان هم درمی‌گذرد قرار بود برخلاف بنا تاج محل که از مرمر سفید بود آرامگاه شاه از حریر سیاه باشد اما سرنوشت بر این شد که آرامگاه دوم هرگز بنا نشود و امپراتور در کنار همسرش آرام گیرد.

بخش 2 ) : تاج محل و خصوصیات ظاهری آن

هنگامی که ممتاز محل درگذشت، امپراتور داغدیده طراحان، مهندسان و استادان را از هند، ایران و آسیای مرکزی گرد آورد تا آرامگاهی را بسازند که آخرین دستاورده معماری مغولان اعظم گردید. در آرامگاه تاج محل جملگی سنت‌های معماری آسیای مرکزی، ایران و هند به طور هماهنگ و موزون تلفیق یافته و بیشترین تأکید بر تناسبات هندسی عمارت شده است. این اثر دارای پیشینه‌های چندی از آرامگاه همایون بوده است. وی که دومین امپراتور گورکانی هند بود به ایران تبعید شد. او در بازگشت به هند، گروهی از هنرمندان ایرانی را با خود به همراه برد. بنابراین شگفت‌انگیز نیست که تاج محل از الگوهای ایرانی و میراث معماری هندو بهره گرفته باشد.

بنای آرامگاه بر روی دو صفه روی هم قرار گرفته است. صفه اول 374 × 141 و صفه دوم 120 × 120 ذراع است. ساختمان مزار با طرح هشت بهشت طراحی و ساخته شده است. هشت بهشت یا هشت جنه نام نوعی طرح معماری است که بر اساس آن به طور معمول در وسط نقشه بنا یک فضای مرکزی غالباً گنبدی شکل وجود دارد که از مرکز آن چهار محور تقارن عبور می‌کند. در دو طرف شرقی و غربی عمارت مزار، دو ساختمان کاملا همانند به صورت متقارن ساخته شده است. بنایی که در سمت غرب عمارت قرار گرفته، مسجدی است که از سه گنبدخانه و سه ایوان ترکیب شده است. در جبهه شرقی مزار بنایی مشابه مسجد ساخته شده که مهمانخانه مجموعه است و در همه خصوصیات کالبدی مانند مسجد است به جز آنکه محراب ندارد و بر روی سنگفرش آن شکل جانماز ایجاد نشده است. در بالای عمارت تاج محل، گنبد امرودی ( گلابی ) شکل قرار دارد که دو پوسته است. ارتفاع گنبد اصلی از روی صفه بیش از 50 متر است. در چهار طرف گنبد اصلی، چهار عدد طاقی با گنبد کوچک قرار دارد. وجود چهار گنبد کوچک د رچهار سوی گنبد اصلی، سنت و شیوه‌ای است که آن را در مقبره امیر اسماعیل سامانی د ربخارا می‌توان ملاحظه کرد. بنابراین، خصوصیت مزبور را می‌توان از ویژگی‌های معماری ایرانی دانست.

چهار منار در چهار گوشه صفه عمارت مزار وجود دارد. این خصوصیت را باید به معماری گورکانی نسبت داد. ساختن چهار منار در چهار گوشه یک عمارت در دوره تیموری رایج شد و در دوره گورکانی و به ویژه در تاج محل، آنها را به صورت مستقل از ساختمان، در چهار گوشه صفه ساختند. وجود چهار منار در گوشه‌های صفه موجب شکل‌گیری فضایی بصری – روانی شد که عمارت مزار در میان آن اهمیت ویژه‌ای یافته است، زیرا افزون بر خصوصیات حجمی یگانه و ممتاز آن، تمام سطح آن را با سنگ مرمر سفید پوشانده‌اند، در حالی که سطح صفه اول و نیز مهمانخانه ومسجد واقع در دو سوی آن را با سنگ سرخ پوشانیده‌اند. در جلوی عمارت آرامگاه، باغی مربع شکل ساخته شده است. مربع یکی از شکل‌های کامل و به ویژه یکی از شکل‌های مهم  و مقدس  در فرهنگ طراحی معماری و شهری در ایران است. عرصه باغ نیز با طرح چهارباغ که یکی از مهمترین الگوهای طراحی باغ ایرانی است، ساخته شده است. در این شیوه، عرصه باغ توسط دو معبر متقاطع به چهار قسمت تقسیم می‌شد. هر یک از این چهار عرصه نیز دوباره به چهار قسمت تقسیم می‌شد و این روند تا جای ممکن ادامه می‌یافت و فضای هر سطح با درختان و گلهای متنوع پوشانده می‌شد.

بخشی از تزئینات تاج محل – ترصیع سنگ های قیمتی بر مرمر سفید که نشان دهنده تأثیر‌پذیری اروپایی می‌باشد.

دروازه باشکوه ورودی باغ و مزار با نام جلوخان، در وسط جبهه متصل به باغ قرار گرفته است و طراحی تقریباً مانند هشت بهشت اما به شکلی ساده دارد. جلوخان نوعی فضای شهری به حساب می آید که غالباً به عناون فضایی رابط میان یک فضای معماری و یک فضای شهری مانند بازار، معبر یا میدان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در طراحی مجموعه تاج محل، اصل سلسله مراتب ( توجه به نحوه ترتیب، تنظیم و استقرار عناصر بر اساس اهمیت معنوی و نمادین فضاها ) مورد توجه بوده است.

در این مجموعه، حرکت شخص از دنیوی‌ترین نما ( بازار ) آغاز می‌شود و به اخروی‌ترین نماد مجموعه ( مزار ) منتهی می‌شود. در این بین، میدان جلوخان فضایی رابط و برزخ گونه بین بازار و مزار ( دنیا و آخرت ) است. حضور مزار در باغ را نیز می‌توان استعاره‌ای از حضور انسان در بهشت دانست. توجه به اصول تقارن، مرکزیت و ریتم نیز از دیگر ویژگی‌های این مجموعه است که آن را این چنین ارزشمند ساخته است.

فصل دوم : اهداف تاج محل

بخش 1 ) : اهداف کارکردی

اهداف معماری تاج محل

عوامل، دیده‌ها و اصول متعددی در نحوه ترکیب و سازمان یافتن هر فضا و ترکیب معماری مؤثر هستند در گذشته شکل هیچ فضای معماری و شهرسازی بدون پیشینه‌ای تاریخی و فرهنگی و تنها با اراده یک شخص تعیین نمی‌شد. برای شناخت علل و چگونگی شکل‌گیری یک فضای معماری لازم است به برخی از مهمترین عوامل و دیده‌ها توجه شود. البته در بیشتر موارد به ویژه درباره بناها یا مجموعه‌های بزرگ، شمار آن چنان فراوانی از عوامل و پدیده‌های مزبور موجب می‌شوند که هر فضای معماری و شهری ویژگی‌هایی داشته باشد که برخی از آن‌ها عمومی و برخی دیگر خاص باشند. برای شناخت بعضی از ویژگی‌های مهم عمومی و خاص معماری تاج محل، به بعضی از آن‌ها به شرح زیر به اختصار اشاره می‌شود :

زمینه‌های فرهنگی، پدیده‌های محیطی و جغرافیایی، بخش ها و عناصر تشکیل دهنده مجموعه ، اصول طراحی، انواع سازماندهی، مواد و مصالح و تزئینات.

که در اینجا ابتدا به اهداف طراحی این بنا می پردازیم.

اهداف کارکردی :

ساختن مزار یکی از شیوه‌های معمول برای بزرگداشت بزرگان مذهبی یا رجال و افراد مهم اجتماعی یا کشوری بود که به ویژه از دوره ایلخانی به بعد بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفت. در دوره گورکانیان که آنان را می‌توان در برخی از زمینه‌ها وارث تیموریان دانست، به ساختن مزار برای بزرگان مذهبی یا کشوری به صورت بارزی توجه شد و شماری مزار نیز برای بانوان دربار ساخته شد که تاج محل یکی از آن‌ها به شمار می‌آید.

برخی از این مزارها به گونه‌ای طراحی و ساخته می‌شدند که فضایی مناسب برای بازدید و زیارت گروه‌های مردم پدید آید و امکانات لازم را نیز برای این منظور فراهم می‌کردند.

درباره تأثیر عوامل فرهنگیف تاریخی و اعتقادی در نحوه شکل‌گیری مزارها بررسی‌های کافی صورت نگرفته است و درباره پیشینه ساختن باغ – مزارها اطلاعات کافی در دسترس نیست و چنان که پیشتر اشاره شد بر اساس شاهنامه فردوسی می توان اظهار داشت که پیشینه ساختن باغ – مزار در ایران احتمالاً به پیش از دوران اسلامی می‌رسد. پس از دوران اسلامی نیز حداقل از دوره غزنویان نمونه‌هایی از آن وجود داشته است، امام درباره علل و نحوه شکل‌گیری آن، هنوز اطلاعات و اسناد کافی مورد بررسی قرار نگرفته است. به هر صورت شاید بتوان اظهار داشت که توجه به بهشت و توصیفی که از آن شده است در پیدایش این نوع مزار مؤثر بوده است و به این ترتیب می‌توان آن را بازتاب خواسته افراد برای رفتن به بهشت دانست.

بخش 2 ) : اهداف کالبدی

همجواری مزار با یک باغ و ترکیب آن‌ها را می‌توان نخستین و مهمترین هدف کالبدی این مجموعه دانست. قرار دادن مزار در محلی از مجموعه که به بهترین شکل قابل مشاهده باشد و از لحاظ بصری از بیشترین اهمیت و شکوه ممکن برخوردار باشد را می‌توان از دیگر اهداف کالبدی طراحی این مجموعه به شمار آورد. یکی از دلایل قرار دادن مزار در انتهای محور اصلی مجموعه و استقرار آن در روی سکویی مرتفع‌تر از سایر سکوها و سطح باغ، تأکید بر اهمیت مزار است، زیرا در این حالت مزار در بهترین مکان از لحاظ منظر واقع شده است.

تاج محل از لحاظ کارکردی به عنوان یک باغ – مزار و برای بازدید مردم طراحی و ساخته شد، به همین سبب عرصه‌های گوناگون کالبدی آن با چنین کارکردی هماهنگ بود. بازدید کنندگان و زائران ابتدا به چهارسوبازار وارد می‌شدند، سپس به میدان جلوخان که به عنوان فضای ارتباطی و خدماتی مورد استفاده قرار می‌گرفت، می‌رفتند. در آنجا با مشاهده دروازه ورودی باغ مزار به سمت آن حرکت می‌کردند و باغ وارد می‌شدند. در این فضا چشم‌اندازی به عمارت مزار پدیدار می‌شد و افراد پس از طی فضای باغ به سکو یا کرسی مزار می‌رسیدند.

چگونگی طراحی و سازماندهی موقعیت چهار عرصه واقع در این مجموعه – چهارسو بازار و کاروانسراها، جلوخان، باغ و سکوی مزار – از لحاظ کارکردی و محیطی کمابیش آشکار است، اما چگونگی تأثیرپذیری سازماندهی چهار عرصه مزبور از مفاهیم نمادین و فرهنگی به بررسی و مطالعه دقیق موضوع نیاز دارد.

شاید بتوان در یک تعبیر خاص ؛ چهار سو بازار و کاروانسراهای اطراف آن را نمادی از جهان مادی – این دنیا – دانست که محل قیل و قال و خرید و فروش و ضمناً محل عبور است، و میدان جلوخان را فضایی واسط، مقدماتی و برزخ گونه برای ورود به محیط باغ دانست. در این حالت چه بسا بتوان فضای باغ را نیز نماد و نشانه‌ای ساده از بهشت موعود، و عمارت مزار را نماد حضور انسان در آنجا دانست.

در ساده‌ترین و عینی‌ترین تفسیر از نحوه ساماندهی فضای کالبدی باغ می‌توان اظهار داشت که فضای چهارسوبازار و کاروانسراها برای تأمین کالاهایی که زائران و سیاحان به طور معمول طی یک سفر زیارتی و سیاحتی تهیه می‌کردند، طراحی و ساخته شد. چنین فضایی را در کنار بسیاری از مزارهای بزرگ و مهم که عده قابل توجهی برای زیارت به آنجا می‌روند، می‌توان مشاهده کرد. به عبارت دیگر، طراحی و احداث یک عرصه تجارتی در نزدیکی یک مزار بزرگ بر اساس الگوهای معمول در گذشته صورت پذیرفته بود.

میدان جلوخان فضای مناسبی است که فرد یا افرادی را که از محیط بازار خارج می‌شوند برای ورود به باغ مزار آماده کند و به این ترتیلب اهمیت فضای باغ و مزار به صورتی غیر مستقیم به زائران و سیاحان القاء می‌شود.

ورود به فضای باغ، حضور در عرصه‌ای آرام و دور از هیاهوی زندگی روزمره بود. فضایی که می‌توانست یاد بهشت موعود را در خاطره انسان زنده کند.

مزار در چشم‌انداز واقع در جلوی وارد شوندگان به باغ واقع شده و زائران و سیاحان پس از عبور از محور اصلی باغ با آن مواجه می‌شوند. مواجهه با ساختمان مزار نوعی دسترسی ساده به شمار نمی آید، زیرا عمارت مزار بر روی صفحه‌ای بلندتر از سطح باغ قرار دارد و در نتیجه وقتی که افراد به نزدیکی بنا می‌رسند، با توجه به ابعاد و ارتفاع آن، عظمت و شکوه آن را به خوبی احساس و درک می‌کنند.

البته موقعیت مزار به گونه‌ای است که نه تنها از درون باغ، بلکه از عرصه‌های بسیار گسترده واقع در پیرامون محوطه تاج محل و نیز از رودخانه جمنا و محوطه‌ها و عرصه‌های واقع در آن سوی رودخانه و نیز از نقاطی از قلعه سرخ می‌توان به خوبی آن را مشاهده کرد.