قرن۲۱ به سمتی می رود که اکثر مشاغل به دانش و مهارت های رایانه ای نیاز خواهند داشت. ورود به این عرصه به نوع جدیدی از آموزش نیاز دارد که با آموزش سنتی کنونی بخصوص آنچه هم اکنون در مدارس ایران در جریان است همخوانی ندارد.
قرن۲۱ به سمتی می رود که اکثر مشاغل به دانش و مهارتهای رایانه ای نیاز خواهند داشت. ورود به این عرصه به نوع جدیدی از آموزش نیاز دارد که با آموزش سنتی کنونی بخصوص آنچه هم اکنون در مدارس ایران در جریان است همخوانی ندارد. مدتی است برخی کشورهای جهان به تأسیس مدارس الکترونیکی یا آنچه در ایران مصطلح شده مدارس هوشمند دست زده اند. الگوی اولیه این مدارس از کشور انگلیس گرفته شده است و کشور مالزی یکی از پیشتازان ایجاد این مدارس به شمار می رود. با این رویکرد ایران هم اخیراً طرحی را در سه مدرسه اجرا کرده است. دانشگاهها هم به نوع دیگری از آموزش تحت عنوان آموزش مجازی متمایل شده اند.
در مدارس هوشمند رایانه در نحوه تدریس و ارزشیابی تأثیر می گذارد و برنامه های درسی را تا حدودی تغییر می دهد. ولی در عین حال کارکردهای اجتماعی مدارس بر جای خود باقی می ماند چون در روابط اجتماعی به دانش آموزان یاری می رساند.
در این مدارس دانش آموزان می آموزند انبوهی از اطلاعات را پردازش کنند و ازاین اطلاعات در جهت یادگیری بیشتر استفاده کنند. دانش آموزان حتی می توانند با منابع علمی جهان و معلمان و بچه های مدارس دیگر ارتباط برقرار کنند.
در مدارس هوشمند معلمان می توانند به جای اینکه تلاش کنند خودشان پاسخی برای پرسشهای دانش آموزان پیدا کنند، از آنها بخواهند پاسخ پرسش هایشان را در رایانه پیدا کنند و برای بقیه بازگو کنند. البته مدارس هوشمند این کارایی را نیز دارند که به دانش آموزان نشان دهند چه اطلاعاتی در وب موثق است تا کودکان و نوجوانان ضمن دریافت اطلاعات درست تحت تأثیر تبلیغات سوءاینترنت هم قرار نگیرند. در نهایت به کارگیری رایانه به معلمان خوش فکر کمک می کند به دوره آموزش براساس کتاب محوری و سخنرانی تک گویانه معلم در کلاس خاتمه دهند و سیستم آموزشی را به شکل سیستم مشارکتی، مبتنی بر آموزش توانایی های پژوهش، جمع بندی، تحلیل و نتیجه گیری دانش آموزان تبدیل کنند.
دانش آموزان ایرانی در مقایسه با دانش آموزان کشورهای پیشرفته و برخی کشورهای در حال توسعه پیشرو، عقب ماندگی هایی دارند. بسیاری از آنها حتی روش روشن و خاموش کردن رایانه را نمی دانند. در کشورهای پیشرفته کودکان از همان ابتدا در خانواده با رایانه آشنا می شوند و با آن کار می کنند. در حالی که در کشور ما رایانه به منازل بسیاری از خانواده ها چه بسا از طبقات متمول و تحصیلکرده راه پیدا نکرده است.
البته کارشناسان هشدار می دهند حتی در صورت ایجاد امکان دسترسی همه دانش آموزان به امکانات لازم باز هم رایانه نمی تواند مشکلات ریشه ای مدارس را حل کند و اگر هدف از کاربرد رایانه در مدارس مشخص نشود، رایانه ها تنها به دستگاههای تحمیلی در مدارس تبدیل می شوند.
مرضیه ابراهیمی کارشناس فناوری اطلاعات می گوید: «اگرچه در عصر تکنولوژی وا طلاعات سرعت تولید دانش تصاعدی است ولی به خاطر عمق داشتن و ریشه دار بودن علوم این سرعت نباید خطی و شتاب زده باشد. ما به آموزش شتابان نیازمندیم نه آموزش شتاب زده! و اگر راهی که طی می کنیم اشتباه باشد فناوری بر سرعت ما در راه اشتباه می افزاید.»
وی درباره چالش های سیستم آموزشی عصر حاضر که ایران را واداشت به ورود فناوری اطلاعات در سیستم آموزشی اقدام کند می گوید: «پرورش خلاقیت و ایجاد تغییر و سوق دادن یادگیرندگان به سمت ناشناخته ها، ایجاد زمینه بهره مندی مناسب و عدالت در دسترسی به منابع موجود، انتقال و پردازش حجم عظیمی از دانش در عصر اطلاعات، ایجاد زمینه حضور صحیح دانش و فرهنگ ایرانی و زبان فارسی در تکنولوژیهای نوین آموزشی و محیط اینترنت و البته سابقه چند کشور دنیا در ایجاد مدرسه هوشمند که البته بر مبنای ده سال پژوهش و تحقیق انجام گرفته بود باعث شد ما هم به ایجاد این مدارس بیندیشیم. در نتیجه با چند بازدید و مطالعه بر روی نمونه های مشابه ظرف یکسال طرح پایلوت مدرسه هوشمند در سه مدرسه منتخب کلید زده شد. البته زمانی که کلید این طرح را زدیم بستر آموزشی و پژوهشی دقیق منطبق با شرایط محیطی و فرهنگی و آموزشی خودمان را نداشتیم. این کار را با سند محکم تحلیل شده با مدیریت قدرتمند پروژه و بازده های کاری کارشناس شروع نکردیم. به نظر می رسد طرحهای پایلوت در این بعد حداقل باید دارای یک سیستم آنالیز و تحلیل و ارزیابی تعریف شده از قبل باشد تا مرتباً پیشرفت پروژه را بسنجد و موانع و مخاطرات آن را از قبل پیش بینی و راه حلهای پیشنهادی را ارائه کند.»
در مورد سیستم های آموزشی نظیر آموزش و پرورش ما که کتاب محور و مبتنی بر نقش بی بدیل معلم است، کارشناسان هشدار می دهند فناوری اطلاعات حتی می تواند سیستمهای محافظه کار تعلیم و تربیت را تشدید کند. به طوری که معلمان علاوه بر همان شیوه کتاب محوری دانش آموزان را به سوی انبوه اطلاعات سوق دهند و معلمان از دانش آموزان بخواهند حجم بیشتری از اطلاعات را حفظ کنند. مرضیه ابراهیمی در تعریف مدارس هوشمند می گوید: «مدرسه هوشمند مدرسه ای است که با کمک فناوریهای نوین سیستمهای آموزشی و دیجیتالی هوشمند درصدد سرعت بخشی به فرآیند یاددهی، یادگیری و بهبود مدیریت به صورت کاملاً نظام یافته باشد تا انسان عصر اطلاعات قادر به پردازش و دسته بندی و استفاده بهینه از منابع فنی دانش روز با توجه به طیف گسترده آن برای کشف استعداد خود و بروز خلاقیتها باشد. در طراحی یک مدرسه هوشمند باید به چهار فاکتور تأثیرگذار توجه کرد: عوامل محیطی(فضا و طراحی مناسب مدرسه، کلاسها و...)، عوامل اجرایی و یادگیرندگان (آموزش قبل از شروع به جهت توجیه مدیران، معلمان و دانش آموزان) ۳- عامل سخت افزاری و شبکه طراحی مهندسی وسایل ارتباطی شبکه و سخت افزاری ۴- عامل مهم نرم افزار و دیجیتال. فضای فیزیکی یک مدرسه هوشمند باید به یک زیر ساخت ارتباطی قوی مجهز باشد تا بتواند به شکل مستمر نسبت به وضعیت های متغیر محیط عکس العمل نشان داده و خود را با آنها وفق دهد.
همچنین به همه این اجازه را بدهد که از منابع موجود به صورت مؤثرتری استفاده کند و امنیت و آرامش آنها را افزایش دهد. ساختمان مدرسه هوشمند دربردارنده محیطی پویا و مقرون به صرفه است که چهارعنصر اصلی سیستم ها، ساختار، سرویس ها و مدیریت در آنها یکپارچه شده و بینشان رابطه وجوددارد.
برای ایجاد یک مدرسه هوشمند و یا کلاً ورود فناوری اطلاعات به مدارس وزارت آموزش و پرورش باید به دنبال ایجاد بانک های اطلاعاتی قوی و هماهنگ باشد که بتواند شبکه آموزشی قوی و استانداردی را ایجاد کند تا خدمات محتوایی و آموزشی را به راحتی در دسترس مدرسه قرار دهد. تغذیه کننده این شبکه آموزشی می تواند بانک دپارتمان تحقیق و پژوهش، سازمان آموزش و پرورش و بانک استانداردهای آموزشی باشد.
ازطرف دیگر طراحی فنی سیستم ارتباطات داخلی و تجهیزات سخت افزاری خود مدرسه جهت ایجاد امکانات مناسب برای استفاده اطلاعات آموزشی و نرم افزاری در مدرسه صورت بگیرد.
سیستم های دیجیتال و نرم افزاری نیز باید دارای یک پیش زمینه و بستر دقیق مطالعاتی باشد.
استفاده از انواع نرم افزارها و محتواهای آموزشی غیراستاندارد می تواند لطمات جبران ناپذیری را به بدنه آموزش وارد و یادگیرندگان را دچار سردرگمی کند. برای استفاده از سیستم دیجیتال نرم افزار باید قدم به قدم حرکت کرد و مراحل فازبندی شده و رشد را تعریف کرد زیرا یکباره رسیدن به سیستمی کاملاً هوشمند رؤیایی و بی پایه و اساس است و بر این اعتقادیم که در یک سیستم مدرسه هوشمند در صورتی که برنامه ریزی شده و قدم به قدم عمل شود، هزینه ها با بهره وری رابطه مستقیم خواهدشد و با گذر زمان با پیچیدگی فرایند روبه رو خواهیم شد.
معماری سیستم آموزش الکترونیکی برای طراحی یک نرم افزار جامع که بتواند خونی را در پیکره طراحی شده فضای مدرسه هوشمند به جریان اندازد،باید از جدیدترین متدها و تکنولوژی های آموزشی استفاده کند که برپایه زیرساخت های استانداردشده صنعتی و آموزشی با شناخت و تعریف دقیق وظایف آموزشی و اداری سیستم برپاشده باشد.»
شرایط مناسب از نظر دست اندرکاران چنین طرح هایی این است که معلم دیگر آموزش دهنده صرف نیست، فعالیت های گروهی تشویق می شود، با تک تک دانش آموزان متناسب با توانمندی ها و استعدادهای آنها رفتارمی شود و دانش آموزان می توانند مواد درسی شان را ازطریق سایت های اینترنتی دنبال کنند. ارزشیابی نیز از شکل حافظه محوری خارج می شود.
در مدارس هوشمند از اینترنت استفاده زیادی می شود. ولی این با آموزش مجازی متفاوت است. درآموزش از راه دور معلم و دانش آموز یا استاد و دانشجو ازطریق اینترنت صدا و تصویر یکدیگر را دریافت می کنند. درحالی که در یک محیط و مکان حضور ندارند.
در باب مزایای دانشگاه های مجازی گفته می شود که تعداد دانشجویان افزایش می یابد ولی هزینه ها کاهش می یابد. آموزش مجازی به طورکلی به آموزش توسعه زیادی می دهد. افزایش تعداد این دست از دانشگاهها در سطح جهان نیز به این باور که بهتر است این نوع دانشگاهها را در ایران گسترش دهیم دامن زده است.