از انحطاط سیراف تا رونق کیش
در قرن سوم و چهارم هجری (هشتم و نهم میلادی)، سیراف رونق بسیاری در تجارت اقیانوس هند داشت. بازرگانان سیرافی در بنادر خلیج فارس، دریای سرخ، افریقای شمالی و هند پایگاههای تجاری داشتند و به کمک آنها تجارت می کردند. در منابع چینی از بازرگانان سیرافی با اصطلاح شیلاوی «Shilavi / Shinavi» و بازرگانی به نام «da-shi fan-ke pu-luo-xin» (ابو رماشت تاجر) یاد شده است. نام وی در اسناد جنازه (geniza) در قاهره و منابع عربی هم یاد شده است. او بزرگترین بازرگان سیرافی در آن زمان بود. از سوی دیگر، از بقایای شهر سیراف قطعات چینی آلاتی که از چین به آنجا آورده شده بودند به مقدار زیاد یافته شده است. به این جهت، آشکار می شود که تجّار سیرافی در چین پایگاه تجاری داشته اند. امّا سیراف بعد از زلزلهء عظیم بتدریج دچار انحطاط شد و دوباره مانند گذشته بازسازی نشد. در بارهء انحطاط سیراف و مهاجرات سیرافیان، دانشمند ژاپنی استاد یاجیما هیکوئیچی (YAJIMA Hikoichi) چنین نکاشته است[1] :
١. تغییرات اجتماعی در جهان اسلام در قرن چهارم- پنجم هجری تاثیری زنجیره وار بر توسعه و انحطاط سیراف و مهاجرات سیرافیان داشته است.
۲. مهاجر نشینها و مسیر مهاجرت بازرگانان و دریانوردان و ملوانان سیرافی با شبکهء تجاری که سیرافیان از قدیم تشکیل کرده بودند، مطابق شد.
۳. مهاجرات سیرافیان تاثیر بیشتری بر بازرگانان داخلی همچون تاجران شیراز، ری و سمرقند داشته است و به این ترتیب ایشان به تجارت اقیانوس هند رو نهادند.
۴. شهرهایی که سیرافیان در عربستان جنوبی ساخته بودند مانند صحار، میروبان، عدن و غیزه، هنگامی که بعد از قرن ششم مسلمانان به جنوب غربی هند، افریقای شرقی، و آسیای جنوب شرقی رفتند، پایگاه مهم تجارت شد.
چنانکه استاد یاجیما هیکوئیچی نشان داده است، بعد از انحطاط سیراف شبکه تجاری سیرافیان در اقیانوس هند نابود نشد و به بازرگانان محاجر سیرافی و به ویژه به تجّار کیش و عدن به ارث رسید. از جمله جزیرهء کیش به یاری نیروی نظامی و بازرگانی خود بنادر عمدهء اقیانوس هند را زیر نظر خود آورد. و خود مرکز تجارت شد. در بارهء توسعهء کیش، «تاریخ وصّاف» مطالبی دارد که : اولاد قیصر که ناخدایی سیرافی بود به کیش مهاجرت کردند و بسمت تجارت با اقیانوس هند ثروتمند شدند و بر کیش حکومت یافتند١. در «صفه بلاد الیمن و مکه و بعض الحجاز» اثر المجاور نیز همین مطلب آمده است[2]. بدین ترتیب همهء منابع با این مطلب که خاندان بنی قیصر در کیش سلطنت داشت، موافقت دارند. استاد یاجیما بر طبق متن ابن المجاور٢ آشکار کرد که روزگاری اولاد قیصر سیرافی هم در عدن سلطنت ِیافتند و عدن تحت نظارت کیش بود[3]. به علاوه، در قرن هفتم، بنی قیصر خاندان سلطنتی کیش به هرموز تبعید شدند و سلطنت ملوک هرموز جانشین آنها شد. بنا بر این، می توان نشان داد که کیش، هرموز و عدن که در قرن هفتم-هشتم به سبب تجارت اقیانوس هند رونق داشتند، بر پایهء مهاجرت سیرافیان (خاندان بنی قیصر) به وجود آمده بودند. در «تاریخ وصّاف»آمده است که امام سعد الدین مرشد که امام کیش بود کتابی دربارهء تاریخ خاندان سلطنتی قیصر نوشته بود. اما متأسفانه آن کتاب از بین رفته و به دست ما نرسیده است.
از این زاویه، به عنوان یکی از اسباب انحطاط سیراف، تصور می رود که بازرگانان محاجر سیرافی که به تدریج در کیش و عدن، قدرت گرفتند، در رقابت با سیراف پیروز شدند و سیرافیان را از منافع تجارت محروم کردند٣. ابن البلخی در بارهء انحطاط سیراف و توسعه کیش چنین نوشته است :
سیراف در قدیم شهری بزرگ بودست و آبادان و پر نعمت و مشرع بوزیها و کشتیها و بعهد خلفاء گذشته رضوان الله علیهم در وجه خزانه بودی. بسبب آنک عطر و طیب از کافور و عود و سندل و مانند آن دخل آن بودی. و مالی بسیار از آنجا خاستی و تا آخر روزگار دیلم هم برین جملت بود. بعد از آن پدران امیر کیش مستولی شدند و جزیرهء قیس و دیگر جزایر بدست گرفتند. و آن دخل کی سیراف را می بود بریده گشت و بدست ایشان افتاد. و رکن الدوله خمارتگین قوّت رای و تدبیر آن نداشت کی تلافی این حال کند. و با این همه یک دو بار بسیراف رفت تا کشتیهاء جنگی سازد و جزیرهء قیس و دیگر جزایر بگیرد. و هر بار امیر کیش اورا تحفها فرستادی و کسان اورا رشوتها دادی تا اورا باز گردانیدندی. و بعاقبت چنان شد کی یکی بود از جملهء خانان نام او ابو القسم و سیراف نیز بدست گرفت. و بهر دو سه سال کی لشکری را آنجا فرستادی و رنجها کشیدندی از وی چیزی نتوانستندی ستدن. و چون حال آنجا برین گونه بود و هیچ بازرگانی بسیراف کشتی نیارست آورد، از بهر ایمنی راه بکرمان یا مهربان یا دورق وبصره اوگندند و بر راه سیراف جز چرم و زرافه و اسبابی کی پارسیانرا بکار آید نیاوردند و ازین سبب خراب شد.[4]
بدین ترتیب، سیراف انحطاط دچار شد و بعضی از بازرگانان سیرافی پایگاه خود را به کیش، هرموز و عدن انتقال دادند و به تجارت بر اقیانوس هند پرداختند.
۲. خاندان سلطنتی کیش (بنی قیصر) و تجارت اقیانوس هند
در دورهء امپراتوری مغول، کیش و هوموز در تجارت خلیج فارس نفوذ بیشتری داشتند. در قرن ۷ (قرن ۱۳ م) بنی قیصر خاندان سلطنتی کیش نفی بلد شدند. بر طبق ایشان به هرموز گریختند. بر طبق نوشتهء پدرو تیشیرا (Pedro Teixeira) اباء نادر ملک کیش به دست اهل جزیرهء کیش نفی بلد شد[5]. بنابراین حکومت بر کیش از خاندان قیصر به خاندان سواملی (الطیبی) منتقل شد. در آن زمان، لشکرهای مغول به ایران تجاوز کرد و ایلخانیان قدرت را در دست گرفتند. گرچه مغولان به فارس و کرمان لشکرکشی کردند امّا خاندان سواملی کیش رابطهء دوستانه ای با ایلخانیان برقرار کرد و بر این اساس حکومت کیش را در دست خود نگه داشت. دولت ایلخانان در ولایات ایران اراضی را به اراضی دولتی (دلای یا دیوأنی) و اراضی خصوصی (اینجو) تقسیم کرد و امرایی به آنجا اعزام و حکّامی منصوب کرد، مالیتها را از این طریق وصول می کرد. فارس نیز چنین وضعی داشت. جمال الدین ابراهیم سواملی که از سوی ایلخان به عنوان ملک اسلام ملقّب شد، به عنوان حاکم و مقاطعه کار وصول اموال برّ و بحر تعیین شد. جمال الدین ابراهیم نه تنها اموال فارس بلکه مالیات مروارید خلیج فارس را نیز به ایلخانی پرداخت٤. بدین ترتیب، کیش در عوض اینکه چنان مالیات و هدایاها را به ایلخان می داد، از وی پشتیبانی نظامی می گرفت. در آن زمان، هرموز به عنوان رقیب کیش در تجارت اقیانوس هند نفوذ خود را گسترش می داد. به ویژه که در روزگار بها الدین ایاز، دولت هرموز به یاری جاشویان که گروه ملوانان و غواصان مسلح در خلیج فارس بودند بسرعت قدرت خود را تقویت کرد و با کیش اختلاف یافت. کیش از اختلاف داخلی خاندان سلطنتی هرموز استفاده برد و مدتی هرموز را زیر نظر خود آورد. اما هنگامی که بها الدین ایاز بر تخت هرموز جلوس کرد، به منظور کسب استقلال شورش کرد. به وقتی که جنگ میان کیش و هرموز وقوع یافت، ایلخان بکلی از کیش حمایت کرد. در ٦٩٦ هجری ایلخان یرلیغ (فرمان) داد که لشکری از مغولان و مسلمانان به هرموز عازم شود و ملک هرموز بهاء الدین ایاز را از آنجا طرد کند٥. چنین رابطه همکاری میان کیش و ایلخان ادامه داشت تا وقتی که در روزگار سلطان اولجایتو عزالدین عبد العزیز ملک کیش به اتّهامی در اردوی (درگاه) ایلخان اعدام شد٦. کیش در روزگار خاندان سلطنتی بنی قیصر اقتدار عباسیان و سلجوقیان را به رسمیت شناخت و در عوض اینکه مالیات تجارت اقیانوس هند را به آنان تقدیم می کرد، از پشتیبانی آنان بهره می گرفت. در مورد ایلخانان هم به همین ترتیب، حکومت ایشان را بر ایران به رسمیت می شاختند و در عوض آن از حمایت نظامی آنان بهره مند می شدند. از سوی دیگر، طبقهء حاکمهء ایِلخانان مغول خود از داشتن دیوأنسالاران در امور مالی و تجاری محروم بودند. بنابراین به روشنفکران ایرانی که در منابع به عنوان تازیک توصیف شده اند، و برخی از آنان از دیوأنیان بودند، نیازمند بودند. مخصوصاً برای کسب مالیات ناشی از تجارت، تسلّط غیر مستقیم ایلخانان بر حکومتهای محلی تاجر پیشهء حوضهء خلیج فارس ضروری بود.
[1] YAJIAMA Hikoichi, “The Sirafi Migration in South Arabia,” Journal of Asian ana African Studies 5, 1972.
١ «تاریخ وصّاف» ج.٢، شرح استفتاح جزایر فارس.
[2] Ibn al-Mujawir, Sifat Bilad al-Yaman wa Makkah wa ba‘dh al-Hijaz (Tarikh al-Mustabsir). (ed.) Löfgren,Oscar, Leiden: E.J.Brill, 1954. ss.287-88. ( ابن المجاور «صفه بلاد الیمن و مکّه و بعض الحجاز» («تاریخ المستبصر»))
٢ ابن المجاور «صفه بلاد الیمن» ألقاب ملوک عدن من العجم.
[3] YAJIMA “The Sirafi Migration” ; cf. Goitein,S.D., “Two Eyewitness Reports on the Expedition of the King of Kish against Aden,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 16, 1954.
٣ استاد یاجیما در بارهء اسباب انحطاط سیراف به تغییر مسیر تجارت از خلیج فارس (بغداد) به دریای سرخ (قاهره) که استاد برنارد لویس (Bernard Lewis) ادعا کرده، و زلزله عظیم و حکومت دیلمیان که المقدّسی نوشته است، اشاره کرده است.
cf. Lewis,B., “The Fatimids and the Routes to india,” Revue de la Faculte des Sciences Économiques d’Istanbul 11, 1949-50. pp.50-54 ; al-Muqaddasi, Kitab Ahsan al-Taqasim fi Ma‘rifat al-Aqalim, B.G.A.3, Leiden, 1906 (المقدّسی «کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم»).
[4] Ibn al-Balkhi, (ed.)G.Le Strange and R.A.Nicholson, The Farsnama of Ibnu’l-Blkhi. London, 1921, s.136. (ابن البلخی «فارس نامه» )
[5] Teixeira,Pedro, (tr.)Sinclair,W.F., Kings of Hormuz. in The Travels of Pedro Teixeira. London: Hakluyt Society, 1902, pp.157-58.
٤ «تاریخ وصاّف» ج.٣، موضع افراد ذکر ، ج.٤، بقیهء سلطنت غازان محمود.
٥ «تاریخ وصّاف» ج.٣، ذکر جزیرهء هرموز و شرح بعضی وقایع در مدت تاریخ این کتاب.
٦ ابو القاسم القاشانی «تاریخ اولجایتو» تهران ۱۳۴۸، سال ۷۱۳ ؛ محمد شبانکاره ای«مجمع الانساب» ملوک هرموز.