تحقیق مقاله رایگان تفسیر سوره لقمان

خصوصیات سوره لقمان

آیات این سوره مکی است

سوره لقمان، سی و یکمین سوره، از سوره های صد و چهارده گانه قرآن است که شماره آیات آن، از سی و چهار آیه تجاوز نمی کند.

مفسران اسلامی اتفاق نظر دارند که مجموع آیه های این سوره، در مکه نازل گردیده، و لذا می گویند سوره لقمان از سوره های مکی است جز آیه های 27 و 28 و 29 که در مدینه نازل گردیده و بدستور پیامبر در این سوره قرار گرفته اند.

ولی هرگز دلیل قطعی نداریم که این سه آیه در مدینه نازل شده اند بلکه با توجه به مفاد آنها که مانند بیشتر آیات مکی، پیرامون مبدا و معاد بحث می کنند می توان گفت که این سه آیه نیز در مکه نازل گردیده از این جهت می توان گفت: مجموع آیات این سوره مکی است.

اهداف سوره

همگی می دانیم که هر سوره ای از سوره های قرآن، با این که از آیات مختلفی که هر کدام برای خود مفاد خاصی دارند، تشکیل شده است –مع الوصف- مجموع آیات هر سوره، هدف و یا اهدافی را تعقیب می کند که با در نظر گرفتن آیات یک سوره، هدف آن روشن و آشکار می گردد.

هدف اساسی از سی و چهار آیه سوره لقمان، مبارزه با شرک و دوگانه پرستی و ایجاد توجه به خدا و سرای دیگر است، و با بررسی مجموع آیه های این سوره، خواهیم دید که غرض نهائی از تشریح اسرار آفرینش و طرح مواعظ بزرگ دانشمند جامعه بنی اسرائیل «لقمان» همان توجه به خدای یگانه و محو آثار شرک و بت پرستی است.

دستورات اخلاقی و اجتماعی لقمان آنچنان مهم و سازنده است که آفریدگار جهان، سخنان و اندیشه های عالی او را در این سوره بعنوان عالی ترین نسخه سعادت و برنامه زندگی برای ما فرو فرستاده است و چون پاره ای از آیات سوره مورد بحث را، سخنان حکیمانه او تشکیل می دهد از این جهت نام آن حکیم روی این سوره نهاده شده و می گویند «سوره لقمان» یعنی سوره ای که در لابلای آیات آن، سخنان و اندرزهای لقمان حکیم وارد شده است.

اکنون وقت آن رسیده است که به تفسیر آیات این سوره بپردازیم.

لقمان و سپاسگزاری

12- و لقد آتینا لقمان الحکمه اشکر لله و من یشکره فانما یشکر لنفسه و من کفر فان الله غنی حمید.

ما به لقمان حکمت عطا کردیم و دستور دادیم که شکر خدا را به جا آورد، هرکس خدا را سپاس کند نتیجه آن بخود او برمی گردد، هرکس کفران نعمت کند (خدا را ضرر نمی زند) خداوند بی نیاز و شایسته ثناء است.

می گویند در دوران حکومت حضرت داوود (ع) در خانواده ای که نسبت آن به حضرت ابراهیم (ع) منتهی می گشت، کودکی سیه فام، چشم به جهان گشود، سپس بر اثر داشتن ملکات فاضله، هوش سرشار، عقل و تدبیر فوق العاده، تجربه و پختگی، بیان شیرین و منطق محکم، به نام لقمان حکیم معروف گردید. خصوصیات زندگی او درست ضبط نگردیده ولی سخنان حکیمانه وی زینت بخش صفحات کتابهای اخلاق و تفسیر و تاریخ است آنچه مسلم است روزگاری غلام بوده و آقائی داشته، ولی این نکته چندان روشن نیست که چگونه کودکی که در خاندان نبوت بدنیا آمده بود سرانجام به صورت غلام زر خرید درآمده است.

از این جهت برخی از مفسران معتقدند که وی غلام حبشی یا مصری بوده و در میان بنی اسرائیل بزرگ شده و دارای کمالات اخلاقی و فضائل روحی زیادی بوده است.

لقمان، حکیم بود، نه پیامبر

برخی از روایات حاکی است که لقمان با آن همه کمالات به مقام پیامبری نرسیده بود از پیامبر اسلام نقل شده که حضرت فرمود لقمان پیامبر نبود بنده ای بود فکور و خوش عقیده او خدا را دوست می داشت خدا نیز او را دوست داشت، و بر او منت نهاد و حکمت به او آموخت[1] حمادبن عیسی از حضرت صادق (ع) نقل می کند که آن حضرت چنین فرمود: لقمان در سایه حسب و نسب، ثروت و مال نیرومندی و زیبائی به آن مقام بلند نرسید لکن او مردی بود که در اطاعت خدا استقامت داشت، گرد محرمات نمی گشت، آرام و با وقار و تیزبین بود، در هر موضوعی عمیقانه فکر می کرد از هر حادثه ای درس عبرت می گرفت، کمتر خنده و مزاح می کرد، از اقبال دنیا خوشحال نمی شد، و از پشت کردن آن، اندوهناک نمی گشت، فرزندان زیادی داشت و در مرگ آنها زمام بردباری را از دست نداد، یکی از صفات زیبای او این بود که هرگاه دو نفر با یکدیگر اختلاف پیدا می کردند، تا صلح و صفائی میان آنها برقرار نمی ساخت از پای نمی نشست، مجالس دانشمندان و بزرگان را مغتنم می شمرد، برای دادرسان و داوران و زمامداران تأسف می خورد که چگونه فریب مقام و منصب چند روزه دنیا را می خورند. [2]

و در حدیث دیگر می خوانیم «روزی یکی از بزرگان بنی اسرائیل از محلی عبور می کرد دید گروهی مانند تشنگانی که اطراف آب گوارا گرد می آیند دور لقمان جمع شده اند و به سخنان حکیمانه او گوش می دهند و حل مشکلات خود را از او می خواهند آن رهگذر از طریق تعجب رو به لقمان کرد و گفت تو آن نیستی که مدتها برای ما شبانی می کردی؟ گفت آری، گفت در سایه چه عاملی به این مقام بلند رسیدی؟ فرمود: سه خصلت مرا به این مقام رسانیده است صدق الحدیث و اداء الامانه وترک ما لا یعنی «راستگوئی پس دادن امانت، اعراض از کارهای بیهوده[3]

از نظر یک مرد الهی این مطلب جای گفتگو نیست که بندگی و پیروی از اصول انسانی و اخلاقی، و دوری از گناهان و پرهیز از معاصی و خلافکاری، روح و روان انسان را جلا و روشنی می بخشد، و ذهن او را برای درک حقایق و واقعیات آماده می سازد.

به طور مسلم یک مرد مادی که با این اصول سر و کاری ندارد و نمی تواند در این راه تجربه و آزمایشی داشته باشد این مطلب را صد در صد انکار خواهد کرد او قدرت فکری و جهش ذهنی را در گرو نبوغ ذاتی و هوش طبیعی و پس از آن در محدوده تعلیم و تعلم می داند و بس. ولی شخص خداشناس که به جهان دیگر و عوالم فوق الطبیعه ایمان راسخ دارد و معتقد است که این جهان با تمام محتویات خود زیر نظر عالم دیگری می گردد، و تمام نعمتها و کمالها، از جانب خداوند است به آسانی می تواند این مطلب را تصدیق کند که بندگی و پیروی از امر خدا و مخالفت با شهوات و دوری از گناهان می تواند روح را برای درک حقایق و فهم مسائل پیچیده، کمک کرده و راهنمایی کند.

قرآن مجید کتاب بزرگ آسمانی ما نیز به این حقیقت اشاره کرده و می گوید والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سلبنا و ان الله لمع المحسنین (عنکبوت 69): «کسانی که بخاطر ما (با هوسها و سایر مشکلات) بجنگند ما آنها را براههای خود هدایت می کنیم. و خدا با نیکوکاران است.

پیامبر اسلام فرموده است.

من اخلص لله عز وجل اربعین صباحا ینابیع الحکمه من فمه و لسانه. مرحوم مجلسی حدیث را این طور نقل کرده است.

ما اخلص عبدلله عز وجل اربعین صباحا فجر الله ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه [4]. هر کس چهل روز خود را برای خدا پاک و خالص گرداند چشمه های علم و دانش از قلب او به سوی زبان او جاری خواهد شد.

بنابراین هرگاه از روایات یاد شده استفاده شود که لقمان مراتب علمی و اخلاقی را از طریق بندگی حقیقی و ترک گناهان و فرمانبرداری به دست آورده، نباید تعجب کرد.

علاوه وی از مجاری عادی نیز برای بالا بردن مراتب علمی خود بهره برداری می کرد چنانکه پیامبر اکرم فرمود «وی مرد فکوری بود و در هر موضوعی بیش از همه چیز فکر می کرده است» فکر چراغی است روشن که تاریکیها را از بین می برد، علاوه بر این امام صادق (ع) در حدیث گذشته فرمود که پیوسته با دانشمندان نشست و برخاست داشت.

نمونه ای از طرز تفکر لقمان

معروف است روزی آقای لقمان به او دستور داد، که وی گوسفندی را سر ببرد و لذیذترین عضو آنرا بپزد و بیاورد. وی زبان و دل آنرا پخت و آورد. دو مرتبه دستور داد که گوسفند دیگری را سر ببرد، و پلیدترین عضو آن را بپزد. وی فردای آنروز زبان و دل آن حیوان را پخت و سر سفره گذارد آقای وی از روی تعجب نکته مطلب را پرسید وی گفت «انهما اطیب شی اذا طابا و اخبث شی اذا خبثا» دل و زبان پاکیزه ترین عضوند هرگاه با یکدیگر مطابق و برابر باشند یعنی آنچه در دل باشد همان نیز به زبان جاری گردد و آنچه به زبان جاری گردد حاکی از دل باشد. و این دو، پلیدترین عضوند هرگاه مخالف یکدیگر باشند و آنچه را زبان می گوید دل با آن مخالف باشد: (نفاق)

مقصود از حکمت چیست؟

حکمت در لغت یک معنای جامع و وسیعی دارد که به هر سخن و نظریه محکم و پابرجائی که ضامن سعادت انسان است گفته می شود بنابراین هر نظریه سودمندی که ضامن صلاح فرد و اجتماع باشد، از مصادیق حکمت است و اگر معارف الهی و خداشناسی و صفات او، و سایر مسائل عقیده ای که مطابق واقع و عین حق و صواب باشد حکمت می باشد هرگاه در روایان «حکمت» به احکام فرعی فقهی یا شناسایی امام و یا نصایح و پندهایی که ضامن مصلحت اجتماع است تفسیر شده است از همین باب است که هر نظریه صحیح، هر رای حق و پابرجا در علوم نظری و مسائل عملی، حکمت است و تمام اینها از مصادیق این لفظ به شمار می روند.

حالا لقمان حکیم از خرمن بی پایان حکمت، چقدر نصیب داشته است؟

خدا میداند ولی از نصایح و سخنان عالی و حکیمانه ای که در این سوره از او نقل شده و دستورات سودمندی که از این مرد حکیم پیرامون مسائل اخلاقی و اجتماعی در کتابهای حدیث دیده می شود و از این که مدتها مرجع سوالات در «بنی اسرائیل» بوده و سخنان بکر و بی سابقه ای در قسمتهای مختلف از آن جمله طب و بهداشت از او شنیده شده است همه گواه محکم است بر این که مرد در علوم نظری و اجتماعی و اخلاقی از بزرگان دانشمندان عصر خود بوده و شایسته بود که به «لقمان حکیم» مشهور و معروف گردید.[5]

سپاسگزاری و جهان امروز

مقصود از جمله «ان اشکر لله» تفسیر و توضیح «حکمت» نیست بلکه منظور نتیجه گیری است یعنی از آنجا که به لقمان حکمت عطا کردیم از این جهت در برابر این نعمت بزرگ به او دستور دادیم که شکر خدا را بجا آورد.

شکر در لغت عرب به معنای اظهار نعمت و نشر و پخش آن، در برابر کفر که فراموش کردن و پنهان نمودن آنست. بطور مسلم اظهار نعمت درجاتی دارد.

دانشمندان می گویند که سپاسگزاری سه درجه دارد.

1- شناسایی نعمت دهنده امام صادق (ع) می فرماید.

1- لم یکن نبیا ولکن کان عبدا کثیرا التفکر، حسن الیقین احب الله فاحبه و من علیه بالحکمه مجمع البیان ج 4 ص 315

2- مجمع البیان ج 4 ص 317 ط صیدا

3- مدرک سابق ص 315

1- سفینه البحار ج 1 ص 408 ماده «خلص»

1- سخنان حکیمانه لقمان در کتاب های حدیث و تاریخ پراکنده است و اخیراً یکی از دوستان کتابی پیرامون نصایح و کلمات لقمان نوشته و تا حدودی توانسته است که سخنان وی را گرد آورد.