نام علمی : Carum cavi L.
نام انگلیسی : Caraway
خانواده : Apiaceae
خصوصیات گیاه شناسی :
گیاهی است علفی و دو ساله با ارتفاع 5/1 -1 متر با برگهای دانه دار و گل آذین چتر مرکب که در سال دوم تشکیل می شود، گلهای آن به رنگ سفید یا صورتی با گل آذین چتر می باشند .
اقلیم مورد نیاز گیاه : نوع خودروی آن اغلب در چمنزارها، چراگاه ها، علفزارها و کنار جاده ها در مناطق مرطوب می روید و احتمالاً بومی شمال اروپاست.
مناطق پیشنهادی جهت کاشت گیاه در کشور : اقلیمهای CS-1,CS-2
نحوه تکثیر:بذر
وزن هزار دانه : 4-3 گرم
مقدار بذر مورد نیاز برای یک هکتار زمین:در صورت کاشت مکانیزه 5/7 -5 کیلو گرم در هکتار و در صورت کاشت دستی 12-10 کیلو گرم در هکتار
فواصل کاشت (برحسب سانتی متر ):ردیفهای 30-20
سیستم کاشت (آبیاری) :فارو
دور آبیاری : تقریباً به آب فراوان (سالانه 650-600 میلی متر ) نیاز دارد.
نیازهای اصلی غذایی : گیاه به کود دامی حدود 20 تن در هکتار ، ازت 120-80 کیلو گرم ، فسفر 120-80 کیلو گرم و پتاس 150 – 120 کیلوگرم در هکتار نیاز دارد.
روش کاشت : بصورت مستقیم
زمان مناسب برای کاشت مستقیم :اوایل تا اواسط پائیز (بر حسب نوع اقلیم)
طول مدت جوانه زنی بذر: 20-15 روز
بافت خاک مناسب برای رشد گیاه :لومی و لومی – شنی با زهکشی مناسب
PH اپتیمم مورد نیاز :4/6
اندام مورد استفاده :میوه ( بذر)رسیده
زمان برداشت :تیر و مرداد سال دوم ، وقتی که 75 درصد بذرها قهوه ای شدند و درهنگام صبح برداشت می شود.
عملیات پس از برداشت :خشک کردن بذور در هوای آزاد یا توسط خشک کن های الکتریکی در دمای 40 درجه سانتی گراد ، تمیز کردن و بسته بندی آنها.
دقت لازم در عملیات برداشت : برداشت دیر هنگام موجب ریزش بذور و افت عملکرد می شود.
مراقبت های ویژه در زمان داشت :مبارزه با علفهای هرز و آفات و بیماریها (سفیدک سطحی و داخلی ) کود اوره در چند نوبت باید داده شود.
عملکرد:1500 -700 کیلولگرم در هکتار بذر ولی در شرایط ایده آل به 3-5/2 در هکتار نیز می رسد .
خواص درمانی : زیره سیاه دارای اثرات ضد نفخ ، ضداسپاسم ، ضدمیکروب و قابض بوده در درمان اختلالات گوارشی بویژه در قولنج نفخی کودکان و همچنین التهابات دستگاه تنفسی کاربرد دارد . مصرف عمده آن به عنوان عطر و طعم دهنده در صنایع غذایی می باشد .
مشخصات گیاه
تاکنون ، بیش از 20 گونه از جنس کاروم مورد شناسایی قرار گرفته است که عملکرد بعضی از آنها کم و برخی دیگر بسیار زیاد است . گونه های مختلف زیره ی سیاه گیاهانیهستند یکساله ، دو ساله و یا چند ساله که عملکرد گیاهان دوساله بیش از گیاهان یک ساله است و به صورت گسترده ای در جهان کشت می شود .
گیاهان دو ساله دارای ریشه ای مخروطی به ضخامت یک بند انگشت هستند که به طور مستقیم در زمین فرو می رود . این ریشه کم و بیش گوشتی و سطح خارجی آن به رنگ قهوه ای تیره بوده و قسمت داخلی آن سفید است . گیاه در سال دوم رویش به ساقه می رود . ساقه به طور مستقیم رشد می کند . ارتفاع آن 1 تا 5/1 متر است و از بخش تحتانی آن شاخه های متعدّدی خارج می شود . در سال اول رویش ، برگهای طوقه ای که دمبرگ بلندی به طول 20 سانتی متر دارند ، به وجود می آیند . برگهای انتهای ساقه فاقد دمبرگند و مستقیماً به ساقه متصل می باشند .
برگها دارای بریدگیهای عمیق هستند . برگهای پایین ساقه با برگهای بالایی تا حدودی تفاوت دارند . به طوری که برگهای پایینی ( قسمت تحتانی ) از بریدگی بیشتری نسبت به برگهای بالایی برخوردار بوده و رشته مانند به نظر می رسند .
ارتفاع گیاهان یک ساله متفاوت و بین 50 تا 70 سانتی متر است . برگهای گیاهان یک ساله نسبت به برگهای گیاهان دو ساله ، روشن تر و به رنگ سبز روشن هستند .
هر دو نوع گیاه ( اعم از یک ساله و دو ساله ) دارای گلهای سفید یا صورتی هستند که روی چترهای مرکب از 5 تا 10 شعاع قرار گرفته اند . گلها یک پایه ( دارای اندامهای نر و ماده ) هستند . میوه بیضوی ، فندقه ( شیزوکارپ ) و رنگ آن قهوه ای روشن است . در طول میوه ، خطوط باریکی که تعداد آنها اغلب پنج عدد می باشد ، دیده می شود . میوه ی زیره ی سیاه بوی مطبوعی دارد که ناشی از وجود اسانس در آنهاست . اسانس پس از ساخته شدن در حفره های مخصوص ( از نوع شیزوژن ) ذخیره می شود .
بذرهای گیاهان دوساله 3 تا 7 % اسانس است ، در حالی که دربذرهای گیاهان یک ساله ، مقدار آن به 2 تا 3% می رسد . پس از استخراج اسانس ، کنجاله حاوی 20% پروتئین و 14 تا 22% چربی است که غذایی مناسب برای طیور می باشد .
اسانس این گیاه از ترکیبات مختلف ترپنی و ترپنوئیدی تشکیل شده است . عمده ترین آنها (( کارون )) (50 تا70% ) و (( دی هیدروکارئول)) نام برد.
اندامهای دیگر این گیاه مانند ریشه ، ساقه ، برگها ، گلها و چترها نیز محتوی اسانس می باشند . ولی قسمت عمده ی اسانس در میوه ها ( بذرها) ساخته و ذخیره می گردد که این اسانس از بهترین کیفیت نیز برخوردار است .
اسانس از بدو تشکیل میوه بتدریج ساخته می شود و مقدار آن در این مرحله ( در آغاز تشکیل میوه) کم است . میوه ها در مرحله ای که هنوز کاملاً نرسیده و به رنگ سبز ( در مرحله ی شیری) هستند ، دارای حداکثر مقدار اسانس می باشند ( در این مرحله مقدار ((کارون)) برخوردار است )
بذرها به مدت 2 تا 3 سال قوه ی رویشی مناسبی دارند و در شرایط اقلیمی مناسب پس از 18 تا 25 روز سبز می شوند . رشد اولیه ی گیاه بسیار کند و آهسته است ، به طوری که 11 تا 14 روز پس از سبز شدن بذر ، برگهای اصلی به وجود می آیند . این برگها به رویش خود ادامه می دهند و در فصل پاییز به اندازه ی نهایی خود می رسند . تعداد این برگها ، بین 7 تا 18 عدد است .
در سال دوم ، رشد گیاهان از اوایل بهار ( اوایل فروردین ) آغاز می شود . در این سال ، گیاهان رشد سریعی دارند ، به طوری که گلها پس از 30 تا 37 روز( اواخر فروردین – اوایل اردیبهشت ) ظاهر می شوند . چنانچه گیاهان در سال اول رشد و نمّو مناسب و طبیعی نداشته باشند ( به علت خشکی ، وجود سایه و فقدان مواد و عناصر غذایی مناسب در خاک ) ، در سال بعد ، از قطر منطقه ی یقه ی گیاه به مقدار 5/0 سانتی متر کاسته می شود و رویش آن در سال سوم نیز انجام می گیرد و گیاهان در این سال به میوه می نشنند . در این صورت ، عملکرد در سال دوم و همچنین سوم ، بسیار کم خواهد بود .
گیاهان دو ساله در اردیبهشت ماه سال دوم به گل می نشینند و 25 تا 30 روز را در مرحله ی گلدهی می گذرانند . 40 تا 50 روز پس از تشکیل گلها ، میوه ها ظاهر می شوند . میوه ها به طور غیر یکنواخت می رسند و پس از رسیدن ، با کوچکترین ضربه ای به اطراف پراکنده می گردند . دوره ی رشد گیاهان دو ساله ( از بدو کاشت تا رسیدن و کامل شدن میوه ها ) متفاوت است و به شرایطی اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد . این دوره برای گیاهان یک ساله 140 تا 160 روز می باشد . تحقیقات انجام شده در ایران ، نشان می دهد که گیاهان یک ساله پس از کاشت به سرعت رشد می کنند . گیاهان در اواخر اردیبهشت به ساقه می روند . اولین گلها اواسط خرداد ظاهر می شوند و گلدهی 20 تا 25 روز ادامه می یابد . میوه ها از اوایل مرداد بتدریج می رسند .
نیازهای اکولوژیکی
زیرۀ سیاه اغلب به طور وحشی در نواحی مرتفع و مرطوب می روید . بذرها در دمای 7 تا 9 درجه سانتیگراد شروع به رویش میکنند . این گیاه در طول رشد و نمو ، به درجه حرارت زیاد نیاز ندارد. درجه حرارت مطلوب برای گلدهی و تشکیل میوه ، بین 16 تا 20درجه سانتی گراد است. اگر چه گیاهان دو ساله در سال اول رویش به نور زیاد نیاز ندارند، تحقیقات نشان میدهد . چنانچه این گیاهان برای مدت زیادی در سایه قرار می گیرند (زیر درخت سایه انداز ) در سال دوم ، عملکرد به شدت کا هش می یابد.
زیرۀ سیاه در طول رویش به آب فراوان نیاز دارد. چنانچه آب کافی به آن نرسد ، در سال دوم رویش ، محصولی عاید نخواهد شد. بیشترین نیاز گیاه به آب ، در مرحلۀ ساقه دهی و تشکیل گل می باشد. مقداربارندگی مطلوب ، سالانه 600 تا 650 میلی متر ذکر شده است.
زیرۀ سیاه را تقریباً در هر نوع خاکی می توان کشت کرد. امّا برای تولید انبوه این گیاه به مقادیر فراوان مواد و عناصر غذایی ، ضخامت زیاد سطح خاک و رطوبت کافی نیاز دارد . خاکهای اسیدی و همچنین خاکهای بسیار نرم شنی که قادر به حفظ آب نیستند ، برای کشت این گیاه مناسب نیستند . خاکهای با بافت متوسط ( رسی – شنی ) ، برای تولید انبوه این گیاه توصیه می شود.
گیاهان یکساله در مقایسه با گیاهان دو ساله ، با تأخیر به محصول می نشینند. همچنین ، گیاهان یک ساله به گرما و آب بیشتری نسبت به گیاهان دو ساله نیازدارد.
"پی اچ" خاک برای زیرۀ سیاه ، 8/4 تا 8/7 ، مناسب است(17).
تناوب کاشت
گیاهان دو ساله در سال اول تنها برگهای طوقه ای تولید می کنند و در سال دوم ، میوه می دهند . از این رو توصیه میشود برای استفادۀ حداکثر از زمین، گیاهان یک ساله به طور مخلوط 108 (ردیفهای متقاطع )کاشته شوند. گیاهان متعددی برای کاشت مخلوط با زیرۀ سیاه توصیه می شوند. از آن جمله می توان از شوید (شبت) و همچنین زیرۀ سیاه یک ساله نام برد.
شوید و زیرۀ سیاه دوساله سایه اندازی کنند ، از این رو گیاهان بسیار مناسبی برای کشت مخلوط با زیرۀ دو ساله محسوب می شوند (10)
بعضی از محققان کاشت مخلوط را تأیید نمی کنند ، زیرا معتقدند که این عمل (بخصوص اگر با گیاهان معطر دیگر انجام گیرد) باعث کاهش کیفیت اسانس زیره می شود. انتخاب گیاهانی مناسب برای تناوب کشت با زیرۀ سیاه ، در بهبود کمیت و کیفیت محصول نقش به سزایی دارد. تناوب کشت با گیاهانی مناسب است . چهار سال پس از برداشت زیرۀ سیاه ، دوباره می توان آن را در همان زمین کشت نمود .
مواد و عناصر مورد نیاز
زیرۀ سیاه ، گیاهی است که در طول رویش ، به مواد و عناصر غذایی فراوانی نیاز دارد . این گیاه در سال اول رویش ، قادر به جذب مواد و عناصر حاصل از کودهایحیوانی نیست ، اما ر سالهای دوم و سوم رویش ، می تواند این عناصر را جذب کند.
کاهش مواد غذایی خاک ، به طور فاحشی بر کیفیت و کمیت محصول و رشد گیاهان تءثیر نامطلوب می گذارد. از این رو ، افزودن مقادیر مناسب کود های شیمیایی در طول رویش زیرۀ سیاه به خاک ، برای آنها مفید است.
تحقیقات انجام گرفته در روسیه نشان داده است مواد و عناصر غذایی فراوان، عملکرد گیاه را به میزان 2 تا 3 برابر افزایش خواهد داد.