تحقیق مقاله سکه های عصر صفوی و طبقه بندی آن ها

مختصری بر تاریخچه سکه

 سکه ها آیینه گذشته ها

کهن ترین پول فلزی یافته شده در جهان، در موهنجو دارو به دست آمده که حدود سه هزار سال پیش از میلاد تهیه شده است. کهن ترین سکه یافته شده در جهان متعلق به سناخریب پادشاه آشور است که در حدود 700 سال پیش از میلاد تهیه شده است. شاید در همین حدود بود که در لودیه سکه هایی از جنس الکتروم ضرب شد. سکه هایی که کرزوس پادشاه لودیه رواج داد به کرزوئید معروف شد. داریوش یکم هخامنشی سکه های در یک طلا و شکل نقره را ضرب کرد که کهن ترین سکه های ایرانی است. در گذشته مرکزی وجود داشتند که سکه های سرزمین های گوناگون را تعویض می کردند. به این مراکز (صرافی) گفته می شد. اختراع پول پس از «کشف آتش و آهن» و اختراع چرخ و خط، مهمترین دستاورد تمدن بشری بوده است.

روشهای ضرب سکه در عصر صفوی

سکه ها معمولاً به دو روش ساخته شده و می شوند:

1 – قالب ریزی

2 – ضرب

1 – روش قالب ریزی :‌

در این روش قالبهایی از گل رس یا گچ تهیه می شد که تصویر رو و پشت سکه بر آن نقش می بست. سپس قالبها را به هم می چسباندند و از بالا فلز ذوب شده در آن می ریختند، پس از سرد شدن ، قالبها را شکسته و سکه ها را از قالب بیرون می آوردند

2 – روش ضرب :

در این روش ابتدا فلز را به ورقهای نازک و مسطح تبدیل می کردند و سپس از آن قطعاتی مدور شبیه قرص می بریدند که به آن پولک می گفتند. پولک با روش قالب ریزی هم به دست می آمد. سپس دو قطعه فلز فولادی یا چدنی که شبیه میخ بود و به آن سرسکه یا میخ سکه گفته می شد، تهیه و نقش مورد نظر را بر روی آن حک می کردند. سرسکه پایینی را که نقش روی سکه را به خود داشت در سندان قرار می دادند. پولک تهیه شده را روی سر سکه پایینی گذاشته و سرسکه بالایی را روی پولک نهاده با چکشی بر آن می کوفتند تا نقش سر سکه ها بر پولک افتد. پولکها را قبل از نهادن بر سندان گرم می کردند تا حالتی ارتجاعی پیدا کند و بر اثر ضربه شکسته نشود.  

اشکال،جنس و طبقه بندی سکه در عصر صفوی :

شمش :‌

قطعه ای طلا یا نقره که وزن و عیار آن توسط نظام حاکم بر روی آن حک و تضمین شده است.

سکه های مفتولی :

نمونه این سکه ها در زمان صفویه در جنوب کشور ما رایج و به لاری معروف بود.

سکه های پهن :

این سکه ها علاوه بر گرد بودن می توانست به صورت بیضی،‌چند گوشه، کنگره دار و سوراخ دار باشد.

جنس سکه ها  

طلا و نقره فلزاتی قالب پذیر و در برابر رطوبت و گرما مقاوم بودند. برای ساختن سکه ها از فلزات دیگری مانند مس، آهن، آلومینیوم و سرب استفاده شده و می شود. گاه نیز ترکیبی (آلیاژی) از دو یا چند فلز برای ساختن سکه مورد استفاده قرار می گیرد.  

طبقه بندی سکه ها

طبقه بندی

سکه های صفوی شناسایی شده که بر اساس کاوشهای باستان شناسانه به دست ما رسیده است بر اساس معیارهای تاریخی، جغرافیایی و دودمانی طبقه بندی می گردند. در ثبت مشخصات سکه ها اطلاعات زیر جمع آوری می گردد: دوره ضرب سکه ، حاکم ضرب کننده، جنس ،‌وزن ، قطر دایره ،‌سکه ، مشخصات ویژه (سائیدگی ، شکستگی، بریدگی، لحیم خوردگی، سوراخ و ...)

نتایج کار سکه شناس پس از طبقه بندی به صورت فهرست منتشر می گردد تا مورد استفاده مورخان و محققان و نیز سکه شناسان دیگر قرار گیرد.ما در این مقاله تنها به ذکر دو مشخصه از سکه های صفوی در طبقه بندی آنها استفاده می کنیم  

سکه های عصر صفوی به دو دسته اصلی تقسیم می شدند سکه های اسلامی که بر روی آن ها اسامی ائمه ضرب شده بود و دسته دیگر سکه های معمول و رایج باستانی.سکه های عصر صفوی اکثرا در دوران حکومت سلطان حسین صفوی و شاه عباس ضرب دیده شدند که بر روی آنها اسامی ائمه و حضرت محمد و الله ضرب شده است الخصوص سکه های نقره که سه نام الله،محمد و علی ضرب دیده بودند.

برروى سکه هاى نقره این دوره کلماتى مثل النصر،الظفر،الیمن والسعاده نقرشده است که نظیراین کلمات روى سفالهاى لعابدار ایران بچشم میخورد.

یکی ازسلسله هاى بزرگ که سالهای 900 ه.ق برنواحى قرن وسیعى از ایران حکومت میکردند صفویان بودند که قلمروشان از مرزهاى هند درمشرق تا مرکز فلات ایران درمغرب امتداد پیدا میکرد. بیشترگنجینه هاى بزرگ نقره که از روسیه ، لهستان ، اسکاندیناوى اززیرخاک در آورده اند، مربوط به سکه هاى نقره صفوی بوده است . اکثرسکه هاى این دوره دراندازه قراردادى ورسمى میباشد ولى تعدادى از آنها با اندازه هاى بزرگ تر(قطر8/4سانتیمتر)درناحیه هندوکش ضرب شده است . بیشتر سکه هاى سفوی درخراسان و اصفهان ونواحى شرقى ضرب شده ولى تعداد معدودى هم در نواحى غرپی به ضرب رسیده اند.. سکه هاى این دوره براى محققین تاریخى منابع اطلاعاتى بسیارباارزشى است زیرا روى سکه هاى آنها آلقاب و اسامى زیادى از شاهزادگان صفویو ارتباطات شاخه هاى متعدد با یکدیگر ودست نشاندگان مختلفى که آنها را به رسمیت مى شناختند وهمچنین از وسعت قلمرو آنها اطلاعات با ارزشى بدست مى آید. قدرت امراى صفویه بحدى بود که به تعویض له خلفا اقدام مى نمودند. ولى به لحاظ مذهبی، احترام خلفا را محفوظ میداشتند ونام آنها را برروى سکه ها میاورندبرروى سکه هاى صفوی لقب شاهنشاه نیز بچشم میخورد سوره مبارکه قرآن کریم که در حاشیه آن سکه هاى لاری زده .در روى سکه هاى اسلامى صفوی صورت انسان یا _ حیوان دیده نمیشود. به طورکلى درطول شش قرن تزئینات روى سکه هاى عرب، ساسانى، اموى وعباسى، شاهان ایران وسلاطین ترک تا دوره مغول به صورت خط به شیوه کوفى قدیم و بدون نقطه واغلب شکسته زاویه دارمنقورمیشد ولی پس از آن دوره و به خصوصو با اصلاحات شاه سلطان حسین صفوی طرح های سکه عوض می شود. دراین دوره فقط در روى سکه هاى مسى اتابکان و خوارزمشاهیان به لحاظ شیوه . خطاطى، مختصر تغییرى محسوس است . از حمله مغول به بعد تدریجا خط کوفى ازحالت کوفى شکسته به نسخ و نستعلیق درزمان صفویه تغییر یافت و درواقع تغییرات خط روى سکه ، خیلى کندتراز کتابت انجام پذیرفت . تصاویرحیوانات مختلف روى فلوسهاى مسی منقوش است . نقش شیر و خورشید به سکه با گذشت زمان دچار تحولات زیادى شد. طغراهای مختلفى ازسلاطین مغول و ترکمانها متداول شد که خواناترین آن رابرروى سکه هاى ناصرالدین شاه میتوان دید.گرچه سکه هاى مهم دوره هاى مختلف خصوصاً بدلیل رنگ زدگى و پوسیدگى جلب نظرنمیکند اما از نظرتاریخى داراى اهمیت زیادى میباشند.طى قرون اولیه هجرى بیشترشهرها داراى ضرب سکه ،بخصوص سکه هاىمسین بودندواغلب براین سکه هااسامى شهرها یاحاکم هائى نوشته شده است که شایدگاهى نامشان درتاریخ ثبت نشده باشد.حفاریهاى علمى مناطق باستانى باعث شده است که تعداد زیادى از این سکه ها به دست آید و مجموعه با ارزشى از سکه هاى مسی در موزه ملى ایران وجود دارد.ضرابخانه ، یکی از ارکان مهم سازمان مالی در زمان صفوی بود که تحت نظر معیرالممالک اداره می شد. عزل و نصب حکامان و زرکشان و رئیس ضرابخانه به عهده وی بود. سکه های سلاطین صفوی متنوع بود آنان نسبت به نوشته های روی سکه توجه خاصی داشتند. بر سکه ها نام و القاب شاهان صفوی به صورت ساده و یا به شعر آمده است. تاریخ و محل ضرب سکه و نیز اسامی دوازده امام یا چندین تن از ائمه روی سکه های صفوی منقور است. سکه های این دوره بیشتر از طلا و نقره و مس بود و در داد و ستدها، بیشتر از سکه های مسی و نقره ای استفاده می شد. سکه طلا نیز در دسترس مردم بود و معمولا در جشنها و تاجگذاریها و اعیاد از آنها استفاده می شد. واحد پول این دوره تومان لغتی مغولی به معنی ده هزار است. سکه طلا را اشرفی و سکه نقره را بیستی ، محمدی، شاهی، عباسی، پنج عباسی و لاری می گفتند. سکه های مسی را غازی یا غاریکی می گفتند که 10/1 شاهی بود. بر روی فلوس ها نقوش مختلف حیوانات و پرندگان نقر است. بر روی سکه های نادر شاه افشار (1160-1148 ه.ق.)کلمه السطان نادریا یک بیت شعر دیده می شود. او به سال 148 ه.ق. در دشت مغان تاجگذاری کرد و به یادگار این جشن سکه هایی با نوشته الخیر فی ماوقع ضرب شد. به لحاظ حروف ابجد تاریخی که از آن به دست می آید، تاریخ جلوس سلطنت نادر شاه است. کریم خان زند (1193-1163 ه.ق)در طول 30 سال حکومت ، خود را شاه وسلطان نخواند و عنوان وکیل الرعایا را بر خود نهاد. بر روی سکه های او نام وی بصورت بسیار ساده به صورت کریم و نام محل ضرب نوشته شد. و بر پشت سکه یک بیت شعر آمده است سکه های طلای او را کریمخانی می نامند. در زمان قاجاریه سکه های متعدد ضرب شهرهای مختلف موجود است. نوشته بر روی بعضی از سکه ها مثل سکه آقا محمدخان بسیار ساده می باشد. در این سکه ها فقط نام وی به صورت یا محمد بر بآلای اسامی شهرهایی که سکه در آن ضرب می شده است ، قرار دارد و بر پشت سکه یک بیت شعر منقور است. از اواسط دوره صفویه به شهرها با توجه به موقعیت سیاسی جغرافیایی و مذهبی آنها عناوینی داده شد. این عناوین بر روی اغلب سکه های این دوره دیده می شود. در سکه های افشا ریه و زندیه و قاجاریه نیز این عناوین به کار رفته است. در سال 1295 ه.ق. در دوره ناصر الدین شاه دارالضرب های ولایات منحل گردید و ضرابخانه در پایتخت تهران دایر شد، این عناوین از روی سکه ها حذف گشت. عناوین از روی سکه ها حذف گشت. عناوین مذکور بدین شرح اند: دارلسلطنه اصفهان دارالمرز رشت، دارالعباده یزد، دارالسعاده زنجان، دارآلمومنین کاشان دارآلامان کرمان ، دارالسلطنه تبریز و دارالعلم شیراز. دستگاه ضرابخانه درزمان ناصرالدین شاه در تهران تاسیس و ناصرالدین شاه در سال 1294 ه.ق. آنرا افتتاح کرد. بدین ترتیب ضرب سکه در شهرهای مختلف از بین رفت.