تحقیق مقاله صنعت فرهنگی در حوزه اجتماعی ایران

صنعت فرهنگی در حوزه اجتماعی ایران

چکیده

شکل گیری و نهادینه شدن فرهنگ صنعتی دارای مقتضیاتی است که با بررسی تاریخی – اجتماعی قابل درک بوده و موید تاثیر عمده مکتب کلاسیک مدیریت بر روند شکل گیری آن است. این مکتب متاثر از شرایطی چون ورود قدرت بخار به عرصه صنعت و... یکی از محکمترین گامهای برداشته شده در ایجاد فرهنگ صنعتی و تحقق شایسته سالاری است. امروز اصول ، مفروضات و موازین ملحوظ در آن با تعدیل نظرات ارائه شده اولیه و بعلت داشتن منطقی صحیح همچنان باقی است . بررسی مفاهیمی چون زمان و ... در دو فرهنگ صنعتی و کشاورزی و تطبیق آن با شرایط ، علاوه بر تایید تفاوتهای ذاتی ،از جمله مباحث روشنگر جایگاه فرهنگ صنعتی بعنوان پشتوانه توسعه جوامع صنعتی است. نظریات اندیشمندان مدیریت علمی ابزاری ارزشمند جهت ارتقاء سطح بهره وری است.

عدم شایسته سالاری در نظام اجتماعی ایران معلول عواملی است که در بعد فرهنگی عمدتا"تحت تاثیر عدم الگوبرداری صحیح ، وجود تعصبات فکری ، عقیدتی و قومی نادرست و عدم توجه به منافع ملی در انتصابات ، تخصیص نادرست منابع و منافع و عدم برنامه ریزی برای شناخت تنگناها و تصحیح آنها است . عدم تکیه بر علم و تجربه در انجام امور و نفوذ الگوهای ذهنی سنتی به همراه تکنولوژی وارداتی ستاده ای چون ناشایسته سالاری را در بر دارد.
مقدمه

فرهنگ بعلت داشتن گستره مفهومی وسیع و ناملموس همواره منبع سوء تعبیر و اختلاف بوده است. فردریک نیچه در عبارتی می گوید: "من فقط به فرهنگ فرانسه اعتقاد دارم و هر چیز دیگری را که در اروپا فرهنگ نامیده می شود یک سوء تعبیر می دانم . من حتی فرهنگ آلمان را نیز قبول ندارم ". ادگار شاین فرهنگ را الگویی از مفروضات اساسی تعریف می کند و مردم شناسان و جامعه شناسان معتقدند که فرهنگ شیوه ای از زندگی است که توسط گروهی از مردم ایجاد و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود . فرهنگ شامل سنتها ، عادات ، باورها ، مذهب ، هنر و زبان است که در قالب ادبیات و اشکال دیگر منتقل می گردد. از آنجائیکه فرهنگ بر ادراکات ، احساسات و رفتارهای ما تاثیر دارد دارای اهمیت خاصی است و از طریق نهادهای اجتماعی همچون خانواده ، آموزش و پرورش ، مذهب ، دولت و کسب و کار در طول زمان ابداع ، کشف و یا بتدریج شکل می گیرد. از عبارات فوق پیداست که هر کشور یا قومی با توجه به پیشینه تاریخی و نحوه زندگی خود دارای ابعاد فرهنگی خاصی است که از دیگر فرهنگها قابل تمایز است . برای ورود به مقوله فرهنگ صنعتی و یا حتی قبل از ورود به مباحث جدید فرهنگی همچون یکسان سازی فرهنگی با توجه به پدیده دهکده جهانی می بایست سبقه آن را در مباحث ریشه ای تر کنکاش کرد . زیرا بر اساس تعاریف فوق فرهنگ در طول زمان شکل می گیرد. در این مسیر با تعیین و بحث در مورد تفاوتهای فرهنگی و یا حتی عناصر فرهنگی است که می توان این مفهوم پرمناقشه را به خوبی شناخت . اصولا" فرهنگ تمام اجزای زیستی مردم را شامل شده و در بردارنده عناصر ذیل است :1- فرهنگ مادی ( تکنولوژی – اقتصاد ) 2- نهادهای اجتماعی 3- جهان بینی 4- زیباشناسی 5- هنر 6- زبان . بعلاوه فرهنگ در سازمان دارای نقشهای متفاوتی بوده و به همین دلیل مورد توجه خاص می باشد. این نقشها عبارتند از: نخست تعیین کننده مرز سازمانی است ، دوم نوعی احساس هویت در اعضاء ایجاد می کند ، سوم باعث ایجاد نوعی تعهد نسبت به چیزی در بین افراد است که آن چیز بسی بیش از منافع شخصی فرد است ، چهارم فرهنگ موجب ثبات و پایداری سیستم اجتماعی است و نهایتا" بعنوان عاملی کنترلی موجب شکل دادن نگرشها و رفتار کارکنان است . تجزیه و تحلیل هر یک از موارد فوق در حیطه فعالیت مردم شناسی و یا جامعه شناسی و نهایتا" رفتار سازمانی بوده و در حوصله این بحث نیست. در ادامه ابتدا سعی در ریشه یابی شایسته سالاری در فرهنگ صنعتی داشته و سپس با بیان تفاوتهای فرهنگی جوامع و تفاوت برخی مفاهیم در فرهنگ صنعتی و کشاورزی ، وضعیت شایسته سالاری را در نظام اجتماعی ایران مورد توجه قرار می دهیم.

ریشه یابی شایسته سالاری در فرهنگ صنعتی :

الوین تافلر در کتاب موج سوم کل تاریخ بشر را به سه دوره تفکیک و هر یک را دارای ویژگیهای فرهنگی خاص خود می داند . وی می نویسد: “تاریخ اقتصاد جهان سه طبقه مجزا را نشان می دهد . دوران کشاورزی ، دوران صنعتی و دوران فراصنعتی که در هر یک از این دوره ها ، اقتصاد در حول یک سری از ضوابط فرهنگی مشخص شکل گرفته است. نمی توان در دوران فراصنعتی زندگی کرد اما از الگوهای فرهنگی دوران کشاورزی تبعیت کرد ”. در عصر کشاورزی مردم به کنار رودخانه ها آمده و حرفه آنها زراعت و دامپروری بوده است .در این عصر فرهنگ متاثر از حرفه ، محیط کار و عوامل خاصی است که تغییر و تحول در آن کمتر قابل تصور است . بعبارتی در این نوع تمدن روند تغییرات پیوسته و قابل پیش بینی است.مردم بطور سنتی و موروثی زندگی کرده و حرفه و طبقه اجتماعی را از نسل گذشته خود به ارث می برند. بعلت عدم گسترش علم و دانش ، باورها و اعتقادات خرافی در عمق جان مردم ریشه دوانیده و زندگی آنها را به کندی به پیش می راند .در عصر صنعتی ابزار کشف شده و محصولات صنعتی نیز تولید و عرضه گردید . در این دوره خانوداه ، حرفه و محیط ابعاد خاصی یافته که با حالت قبل متفاوت است.تغییر و تحول سرعت بیشتری به خود گرفته و علم و دانش در بطن زندگی مردم جای دارد . مقدار تولید افزایش یافته و شرکتها و سازمانها با تمام دنیا ارتباط دارند.در تمدن صنعتی روند تغییرات بر خلاف تمدن کشاورزی گسسته و غیر قابل پیش بینی است.عصر سوم ، عصر فرا صنعتی است که خصوصیت بارز آن گسترش شدید وسایل ارتباط جمعی و علم به تمام ابعاد زندگی بشر است.در این دوره افراد با کمک رایانه و سایر وسایل ارتباطی در هنگامی که در منزل هستند به محیط کار و سایر قسمتهای زندگی مرتبط شده و قادرند وظایف سازمانی محوله را انجام دهند.نکته اساسی در نظریه تافلرکه مورد توجه عموم قرار گرفته این مطلب است که هر عصر دارای ابعاد فرهنگی خاصی است که مختص آن عصر بوده و برای ورود به عصر دیگر می بایست فرهنگ آن کسب گردد.بعبارتی برای صنعتی شدن ، صرف واردات ماشین آلات و تکنولوژی تولید کافی نبوده و می بایست فرهنگ خاص آن صنعت و یا بعبارتی فرهنگ صنعتی نیز وارد گردد.در حقیقت با ورود تکنولوژی به کشور فقط به بعد سخت افزاری قضیه توجه شده و بعد نرم افزاری آن که همانا فرهنگ آن است وارد نشده است.عدم توجه به این نکته اساسی تاثیر سوء بر روند حرکت فعالیتها داشته و حداقل باعث کاهش بهره وری است.زیرا ماشین وارداتی در سیستم ارزشی فرد جایگاهی نداشته و با الگوهای ذهنی وی همخوانی ندارد.به نظر می رسد بهترین رویکرد در ریشه یابی شایسته سالاری تمرکز بر متون تاریخی و نحوه شکل گیری چنین فرهنگی در موارد مشابه در کشورهای صنعتی است. اساسی ترین و محکم ترین گام در تغییر فرهنگ کشاورزی کشورهای توسعه یافته بعد از انقلاب صنعتی و بدنبال آن با ارائه نظریه های کلاسیک مدیریت رخ داد.بستری که تئوریهای کلاسیک مدیریت در آن متولد و به رشد خود ادامه داد منتج از عوامل متعددی است که بررسی آن موید چالش فرهنگ کشاورزی و صنعتی و رویکرد اندیشمندان زمان در قبال آن است.از جمله عوامل موجد نظریه های یاد شده می توان به تغییرات بوجود آمده در زمینه های اقتصادی و اجتماعی اشاره نمود که به دلیل دستاوردهای انقلاب صنعتی و استفاده از قدرت موتور و ماشین آلات در روند تولید ،حجم تولید از سطح صنایع دستی و یا کالایی هم به لحاظ وسعت استفاده از نیروی کار و هم میزان تولید افزایش یافت ( شعار مراکز تولیدی تا اوایل 1940 میلادی بر محور تولید انبوه قرار داشت ).تولید انبوه به تبع خود به سرعت بخشیدن در ارتباطات ، بویژه برای توزیع کالاها نیازمند بود که همین امر از یک سو خطوط ارتباطی و از سوی دیگر توسعه شهرنشینی را فراهم ساخت.عوامل یادشده به همراه افزایش شدید در تعداد نیروی کار فعال که با توجه به شرایط اقتصادی – اجتماعی موجود به ویژه در ارتباط با تقسیم کار زمینه ای برای تخصصی شدن مشاغل را فراهم کرد.از سوی دیگر تفکر منبعث از دوره رنساس و دستاوردهای علمی زمینه ای را فراهم آورد که ایمان به علم مورد توجه و تشویق قرارگرفت و همچنین کارآیی بعنوان ابزاری جهت استفاده بهینه از منابع بویژه از سوی مالیات دهندگان مطرح و از سوی اداره کنندگان جامعه مورد پیگیری قرار گرفت.شرایط فوق به همراه عواملی چون رقابت ، نهضت تجدید سازمان ، نظریه داروینیسم اجتماعی از جمله عوامل زمینه ای بودند که اداره کنندگان مراکز صنعتی و اداری رادر برابر دو سئوال اساسی قرار دادند:

جامعه چگونه می تواند سطح کارآیی در مراکز تولیدی و خدماتی را افزایش دهد؟

2 - وسیله و شیوه ایجاد انگیزه برای استفاده از توان افراد تابع چه عواملی است؟

این طیف از اندیشمندان برای پاسخگویی به دو سئوال فوق با توجه به شرایط توصیفی که موید حالت گذر از تمدن کشاورزی به تمدن صنعتی است سه دسته نظریه در ارتباط با فرد (نظرات تیلور)، بیان اصول مدیریت (نظرا ت فایول) و ساختار سازمانی( نظرات وبر) ارائه کردند که الگوهای زندگی مردم را دستخوش تغییر قرار داد.کانون توجه تئوریهای کلاسیک بر عقلایی کردن سازمان از طریق عینیت بخشیدن به هدف و ایجاد رسمیت قرار داشت.بعبارت دیگر در کلیه نظریه های کلاسیک تاکید بر قابلیت پیش بینی امور ، هدفمندی و استاندارد کردن فعالیتها است که جهت تامین پاسخ دو سئوال مطرح شده( درخصوص کارآیی و استفاده از توان کارکنان) ارائه می گردد.بدین ترتیب می توان ویژگیهای ذیل را برای مکتب مدیریت علمی برشمرد:1- تاکید بر تجزیه و تحلیل فیزیکی کار 2- توجه به حداکثر کردن تولید 3- تاکید بر ارتباط مشخص بین انسان و ماشین (فرد با کار) 4- نگرش جزئی نسبت به مسائل( جزء نگری ) 5- تاکید بر استانداردسازی فعالیتها 6- تاکید بر مطالعه موردی و خاص در روش تحقیق.
این مکتب بر اساس مفروضاتی استوار گشته که با توجه به ویژگیهای یاد شده تاثیر شگرفی در فرهنگ جامعه و انطباق الگوهای ذهنی مردم با پیشرفتها و حرکتهای صورت گرفته(استفاده از بخار و موتور در صنعت)داشت.این مفروضات عبارتند از: الف) تاکید بر داشتن یک روش شناسی علمی است.بعبارت دیگر عنصر اولیه در مدیریت علمی تاکید بر داشتن یک فلسفه علمی است که مبتنی بر تجربه و مشاهده است. ب) توجه به یک ارتباط مکانیکی بین افراد با مشاغلشان .ج) توجه به انسان بعنوان یک موجود عقلایی که با همین دیدگاه نیروهای شاغل در سازمان ، انسان اقتصادی اطلاق می گردند.
با توجه به عنصر تعیین کننده موجود در مدیریت علمی (تکیه بر فلسفه علمی مدیریت) و تدابیر اندیشیده شده در آن باید دید جایگاه شایسته سالاری در این مکتب چیست؟ سازمانهای امروز چگونه می توانند به این مهم دست یابند؟ اگر همانند زمان تیلور یکی از اهداف اصلی سازمانها دستیابی به کارآیی بالاتر باشد و در این جهت برنامه ریزی کنند ، راه حل پیشنهادی بکارگیری بی کم و کاست مدیریت علمی است. زیرا بکارگیری این نظریه موجب تحول در کارآیی به میزان7/3 برابر گردید به نحوی که تیلور را بعنوان یک استثمارگر مورد محاکمه قرار دادند و نامبرده در دفاعیات خود بطور مستدل توانست به توسعه نظراتش اقدام نماید.برای مثال او معتقد بود افراد می توانند ممتاز باشند و کشف قابلیت ممتاز بودن جزء به روش علمی امکان پذیر نیست.همچنین وی معتقد است افراد بطور طبیعی و یا بر حسب هنجارهای نظام یافته بدنبال اتلاف وقت می باشد.بویژه مورد اخیر از آنجا ناشی می شود که افراد ترس از بیکاری دارند و اگر کار در حد بالا صورت گیرد به اخراج برخی از کارگران می انجامد. اما در ادامه با بیان نقاط ضعف این مکتب خواهیم دید که این نظریات با توجه به پیشرفتهای علمی و فرهنگی صورت گرفته نمی تواند هدف غائی ما باشد.با توجه به موارد فوق همان طور که ذکر شد فلسفه مدیریت علمی حاوی نکاتی چون: علم به جای روشهای عامیانه(تجربه فردی یا شعور متعارف) ، هماهنگی به جای افتراق ، همکاری گروهی بجای نفع طلبی فردی ، حد اکثر گرایی بجای رضایت مندی به حقوق کم و ترغیب افراد از طریق مکانیزمهای مادی در راستای پیشرفت فردی که منجر به حد اکثر گرایی میشود است که کارآیی و بالتبع شایسته سالاری را تامین می کند.در عبارات ذیل اصول مدیریت علمی مورد اشاره قرار گرفته است.دقت در اصول یاد شده ، موید ارائه روشی برای شایسته سالاری است.این مهم از طریق مدیریت صورت گرفته و توسط وی نیز حمایت می شود.نحوه پرداخت ، تلفیق امور و سایر مکانیزمهای تشویق و تنبیه منجر به نهادینه شدن چنین الگویی در جامعه است.