تعریف جمعیت :
تجمعی از افراد انسانی که در یک محدوده جغرافیایی به طور مستمر و به شکل خانواده و یا خانوار زندگی می کنند .
جمعیت شناسی :
جمعیت شناسی به بررسی منظم جمعیت یک جامعه اطلاق می شود .
خانوار : به تعدادی از افراد انسانی که هم مسکن و هم خرج باشند اطلاق می شود .
خانواده :
خانواری که اعضاء آن نسبت خویشاوندی با همدیگر دارند .
مباحث جمعیت شناسی از دو جنبه کیفی وکمی بررسی می شود :
در جمعیت شناسی کمی به آمار و ارقام ریاضی و نظریه های جمعیتی روبرو هستیم . در این جنبه از مطالعات جمعیتی مباحثی همانند ابعاد جمعیت – ساختار – نحوه توزیع جغرافیایی و چگونگی پراکندگی آن مطرح می شود .
در جمعیت شناسی کیفی حرکات زمانی و مکانی جمعیت تاثیر متقابل پدیده های جمعیتی بر عوامل فرهنگی – اقتصادی – اجتماعی و زیست شناسی مطرح می باشد .
حرکات جمعیتی
حرکت مکانی : مهاجرت و یا جا به جایی از مکانی به مکانی دیگر می تواند منجر به تغییرات جمعیتی شود .
حرکت زمانی : به معنی انتقال وگذر از یک مرحله به مرحله دیگر می باشد همانند حرکت جمعیت از مرحله تولد به بلوغ میانسالی
مهاجرت به حرکت مردم از یک نقطه جغرافیایی به نقطه دیگر اطلاق می شود دلایلی که آدمها برای مهاجرتشان به پیش می کشند متفاوتند و از کمبود منابع غذایی در یک منطقه تا آزارها و تعقیبهای سیاسی و مذهبی را در بر می گیرند. آدمها اساساً برای یافتن فرصتهای زندگی بهتر و سازنده تر مهاجرت می کنند. مهاجرت بین المللی به حرکت از یک کشور به کشور دیگر اطلاق می شود . هم مهاجرتهای داخلی و هم مهاجرتهای خارجی بین المللی در ابعاد گسترده ترکیب سنی جمعیت را در جوامع مهاجر پذیر به شدت دگرگون می کند و مسائل اجتماعی و اقتصادی گوناگونی را به بار می آورند . برای مثال افزایش کارگران مهاجر در بازار کار کارگران بومی را با کمبود کار مواجه می سازد و همین خود موجب می شود که میان این دو دسته کارگران برخوردهای خشنی پیش آید .
منابع داده های جمعیتی
دولتها همیشه مهمترین گردآورنده داده های جمعیتی بوده اند آمار گیری در سطح ملی و گردآوری آمارهای حیاتی جمعیتی مانند نرخ زاد و ولد و مرگ و میر مهمترین منابع داده های جمعیتی را به دست می دهند یک چنین داده هایی در برنامه ریزی ارائه خدمات و کالاها به یک جمعیت معین در سالهای آینده ، نقشی بسیار اساسی دارند . هم دولت و هم بخش خصوصی می توانند در برنامه ریزیهایشان از این داده های مهم سود جویند .
مهمترین مفاهیم جمعیت شناختی
نرخ خام زاد و ولد تعداد زاد و ولد سالیانه کشور بر مبنای هر 1000 نفر . نرخ خام مرگ و میر تعداد مرگ و میر سالیانه جمعیت کشور بر مبنای هر 1000 نفر
نرخهای مختص سنین خاص ، به نرخ زاد و ولد یا مرگ و میر در سطوح خاص سنی جمعیت اطلاق می شود . برای مثال نرخ زاد و ولد خام را می توان از طریق در نظر گرفتن زنانی که در سن بارداری هستند از نظر سنی و جنسی مشخص کرد .
نرخهای زاد و ولد و مرگ ومیر استاندارد شده به نرخهای تنظیم شده ای اطلاق می شوند که تفاوتهای اساسی میان جمعیتها را که می تواند بر نرخهای زاد و لد و مرگ و میر آنها تاثیر گذارند در نظر می گیرند . برای مثال اجتماعی که بیشتر از زوجهای جوان ترکیب شده است باید در مقایسه با جمعیتهای دیگر نرخ زاد وولد بالاتری را داشته باشد اما با احتساب نزخ زاد و ولد استاندارد شده در مورد این اجتماع ( یعنی از طریق مقایسه این گروه سنی جوان با گروه های سنی جوان در اجتماعات دیگر ) . تصویر واقع بینانه تری از گنجایش فرزند زایی آن به دست می آید .
امید زندگی به میانگین عمر مورد نظر یک نوزاد در یک جامعه اطلاق می شود.
پهنه زندگی به حداکثر عمر انسان اطلاق می شود .
نسبت جنسی :به نسبت تعداد مردان به زنان جامعه در هر 100 زن اطلاق می شود .
باروری ، به نرخ تولید مثل در یک جامعه اطلاق می شود و تعداد فرزندانی که یک زن به طور متوسط در جامعه می زاید نشان می دهد .
ظرفیت آبستنی ، به ظرفیت واقعی تولید مثل در یک جامعه اطلاق می شود هر چند زنان در دوران فرزند زایی بالقوه می توانند بیشتر از بیست فرزند بزایند ، اما در بیشتر جوامع بشری ، تعداد فرزندانی که زنان در واقعیت امر میزایند بسیار کمتر از این تعداد است .
ترکیب سنی جمعیت
جمعیت جوامع گوناگون از نظر گروه بندیهای سنی ممکن است صورتها و ترکیبهای گوناگونی داشته باشند در یک جامعه ممکن است نسبت تعداد جوانان از تعداد پیران با میانسالان بیشتر یا کمتر باشد اگر نرخ زاد و ولد و مرگ و میر در جامعه ثابت باقی بماند . ترکیب سنی جمعیت جامعه و نرخ توزیع گروههای مختلف سنی در آن سر انجام متعادل می شود . ترکیب سنی جمعیت بر کارکرد جامعه تاثیر دارد . براسی آنکه یک جامعه کارکرد درستی داشته باشد باید ترکیب گروهبندیهای سنی آن متناسب و متعادل باشد .
اندازه گیری رشد جمعیت
رشد جمعیت یک جامعه را می توان از طریق مقایسه نرخ خام زاد و ولد به اضافه نرخ مهاجرت به داخل و نرخ خام مرگ و میر به اضافه نرخ مهاجرت به خارج از جامعه اندازه گیری کرد . اگر نرخ خام زاد و ولد به اضافه نرخ مهاجرت بیشتر از نرخ خام مرگ و میر به اضافه مهارجت به خارج باشد تعداد جمعیت جامعه به یقین افزایش می یابد .
عوامل موثر در افزایش رشد جمعیت
بر اثر بهبود وضع پزشکی و بهداشتی در سراسر جهان جمعیت جهان به طرزبی سابقه ای افزایش یافته است . این بهبودها به افزایش امید زندگی کمک کرده اند. پیشرفت فنون پزشکی به ویژه در کاستن نرخ مرگ و میر در زمان تولد و یا دوران کودکی که در گذشته رواج داشت نقش تعین کننده ای داشته است . وانگهی درمان بسیاری از بیماریهای بزرگسالان کشف شده است حال آنکه در گذشته نه چندان دور آدمهای بسیاری بر اثر همین بیماریها دچار مرگ می شدند.
منزلت اجتماعی و نرخ باروری
بررسیها نشان داده اند که میان منزلت اجتماعی فرد و نرخ باروری رابطه ای برقرار است افرادی که به طبقات پایین تر وابسته اند از افراد طبقات متوسط و بالاتر فرزندان بیشتری دارند . آنهایی که ریشه های روستایی دارند و از سطح تحصیلات بالایی برخوردار نیستند . نرخ زا وولد بالاتری دارند نرخ زاد و ولد در میان شهر نشینان و تحصیل کردگان پایین است .
تکنولوژی ، اقتصاد و رویکردها
یکی از عوامل موثر در افزایش جمعیت جهان ، پیشرفت تکنولوژی است . تحولات تکنولوژیک منابع غذایی انسانها را افزایش داده سطح مراقبتهای پزشکی را بالا برده ، و در مجموع به بالا رفتن سطح زندگی کمک کرده است ، از سوی دیگر انتقال از جامعه روستایی به جامعه شهری باعث شده است که رشد جمعیت کاهش یابد . در یک اقتصاد شهری فرزندان بیشتر نه مایه کمک اقتصادی بلکه به بار آورنده مشکلات اقتصادی به شمار می آیند . دگر گونی رویکردهای زنان نسبت به نظارت زاد و لد و اهمیتی که بسیاری از زنان به پیشرفت شغلی شان نشان می دهند نیز رشد جمعیت را محدود ساخته است .
پیامدهای رشد سریع جمعیت
رشد سریع جمعیت مسائل اجتماعی و بوم شناختی حادی را به بار می آورد از جمله این مسائل نرخ بالای بیکاری ، کاستی منابع غذایی ومنابع طبیعی حیاتی دیگر ، کمبود مسکن و فشارها و تعارض هایی که به نوبه خود دشواریهای عاطفی شدیدی را موجب می شوند .
رشد محدود جمعیت
برای آنکه بتوان جمعیت کشوری را در سطح کنونی نگهداشت باید نرخ رشد جمعیت را به صفر رساند . برای رسیدن به چنین مقصودی باید هر خانواده ای به طور متوسط به اندازه 1/2 درصد تولیدمثل کند و همین مقدار برای تداوم نسل جامعه کافی است مهمترین عوامل بازدارنده در راه تنظیم موفقیت آمیز خانواده ، ارزشهای فرهنگی و اجتماعی خانواده ها هستند .
موثرترین راه تنظیم خانواده این است که والدین خود تشخیص دهند که فرزندان کمتر برایشان بهتر است . تنظیم اجباری خانواده در بیشتر کشورهای توسعه نیافته نا موفق از کار درآمده است . کنترل زاد وولد بیشتر با این دو روش انجام می پذیرد : ایجاد انگیزه برای جلوگیری از زاد وولد در خانواده ها یا کنترل اجباری . هیچ یک از این دو روش تا کنون کاملاً نتیجه بخش نبوده است .
نظریه مالتوس
در سال 1798 توماس مالتوس انگلیسی کتابی تحت عنوان رساله ای درباره اصل جمعیت منتشر کرد . در این کتاب مالتوس یاد آور شد که جمعیت به گونه ای هندسی رشد می کند ، در حالیکه منابع غذایی به صورت حسابی افزایش می یابد نتیجه این وضع رشد بیش از حد جمعیت وکمبود مواد غذایی است . مالتوس پیش بینی کرده بود که در نتیجه جنگ بیماریهای واگیر دار و قحطی تعادل میان جمعیت و منابع غذایی دوباره برقرار خواهد شد . پیش بینیهای مالتوس در کشورهای پیشرفته درست از کار در نیامده اند زیرا این کشورها با استفاده از فنون پیشرفته کشاورزی و کاربرد وسایل جلوگیری از بارداری از کمبود مواد غذایی و افزایش بی رویه جمعیت جلوگیری کردند .
نظریه گذار جمعیت شناختی
در جوامع صنعتی شهری فرزندان زیاد برای یک خانواده نه تنها کمک اقتصای به شمار نمی آیند بلکه مشکلات اقتصادی نیز به بار می آورند . نظریه گذار جمعیت شناختی می گویدوقتی که جمعیت یک کشور خصلتی شهری و صنعتی به خود می گیرد نرخ رشد جمعیت تثبیت می شود زیراوالدین به قدر استطاعت تامین فرزندان تولیدمثل می کنند ، فراگرد گذار جمعیت شناختی در سه مرحله گوناگون رخ می دهد :
در مرحله اول نرخ زاد وولد و نیز مرگ و میر بالاست . در نتیجه جمعیت به نسبت ثابت باقی می ماند این مرحله معمولاً به مناطق بسیار توسعه نیافته جهان اختصاص دارد .
در مرحله دوم نرخ زاد و ولد بالا و نرخ مزگ و میر پایین است کاهش نرخ مرگ و میر در این مرحله به علت بهبود در علوم و فنون پزشکی و کشف راه های درمان به نسبت آسان بیماریهای کشنده است .
در مرحله سوم نرخ رشد جمعیت بر اثر کاهش نرخ زاد وولد و همچنین کاهش نرخ مرگ و میر تعادل می یابد . اینمرحله زمانی پیش می آید که جوامع بسیار صنعتی می شوند و داشتن خانواده بزرگ از نظر اقتصادی جز درد سر فایده دیگری ندارد .
سیاستهای جمعیتی
منظور مجموعهای از تفکرات و تصمیمات و برنامه های مدونی است که در رابطه بامسائل جمعیتی و برای رسیدن به هدفی مشخص توسط دولت ارائه می شود و بر حسب شرایط زمانی و مکانی تغییر می کند .
سیاستهای جمعیتی دولت در جهت توزیع مناسبتر جمعیت بر اساس محدوده جغرافیایی – جنس – تحصیلات – شغل و یا تغییرات زمانی ومکاتنی جمعیت می باشد .
در سیاست گذاریهای جمعیتی توجه به جنبه های اپیدمیولوژیک و یا همه گیر شناسی مهم بوده و باید موارد ذیل مورد توجه قرار گیرد :