قدرت و ماهیّت غیر غابل پیش بینیِ آتشفشان، آن را به نیرویی طبیعی تبدیل می کند که بسیار خطرناک، ولی در عین حال ، زیبا وتماشایی است . سوراخی در پوسته ی سیّاره است که سنگِ مذاب، گدازه (لاوا)، خاکستر وگاز از آن به بیرون فوران می کند.
در سپتامبر ۱۹۹۴ میلادی، دو آتشفشان در گینه ی نو فعّال شدند. ابرهای متراکم خاکستر و گدازه ی سرخ به هوا برخاستند. مناظرِ اطراف از سبز به خاکستری تغییر رنگ دادند؛ زیرا خاکستر روی جنگل، مزارع، دهکده ها و شهر ها را پوشاند.
این دو آتشفشان، « ولکان» و «تاروِروِر» نامیده می شوند و درون جزیره ای واقع در در جنوب غربیِ اقیانوس آرام قرار گرفته اند. در این نقطه ی جهان، هر سال حدّاقل یک آتشفشان فوران می کند. بعضی از ویران کننده ترین فوران هایی که ثبت شده اند، مربوط به این ناحیه بوده اند. «تاملورا» و «کراکاتوآ» ازقوی ترین آتشفشان های منطقه هستند.
در سال۱۸۱۵ میلادی، آتشفشان «تامبورا» به طور ناگهانی فوران کرد و بخش عمده ای از مخروط آن منفجر شد و از بین رفت. حدود000/10 انسان جان خود را در جریان فوران از دست دادند و000/80 نیز قربانیِ امواجِ سهمگینی شدند که پس از فوران به وجود آمدند و سواحل جزایر مسکونی اطراف را در هم کوبیدند. در سال1883 نیز آتشفشان «کراکاتوآ» فوران کرد و همان اثرات را بر جای گذاشت. آتشفشان های زیادی باهمان شدّت «تامبورا» و «کراکاتوآ» فوران کرده اند،امّا هیچ کدام قدرت و میزان
تلفات آن دو را نداشتند.
مطالعه آتشفشان:
درزبان انگلیسی,آتشفشان را«ولکانو»می نامیدندکه ازنام یکی ازخدایان دروغی روم گرفته شده است.او آهنگری بود که برای خدایان دیگر سلاح می ساخت .
طبق اعتقادات مردم روم این خدای دروغی درون جزیره ای به نام «مونت ولکانو»درنزدیکی سیسیل زندگی می کرد.خروج دودوآتش وسروصدااز دهانه آتشفشان جزیره، نشان دهنده آن بودکه «ولکان»در آهنگریش مشغول کار است!رومیان باستان با اثرات فوران های آتشفشانی آشنا بودند.درسال۷۹پس ازمیلاد،با فوران ناگهانی آتشفشان«وسوویوس»،دو شهررومی به نام های «هرکولانیوم»و«پمپئی»کاملاً ویران شدند.هردوشهر زیرلایه های خاکستر قرار گرفتندو۱۵۰۰سال بعد دانشمندان توانستند این لایه ها را بردارند و به آثار باقی مانده از شهرها برسند.از زمانی که دانشمندان بررسی دلیل،چگونگی و زمان وقوع آتشفشان راآغاز کردند، فقط۲۵۰ سال می گذرد.در قرن هجدهم ،دانشمندان و جهانگردان به ایتالیا رفتند تادر مورد آتشفشانهای فعّال آن ناحیه مطالعه و بررسی کنند.پس ازآن مشخّص شد که در نقاطِ دیگر نیز آتشفشان هایی وجود داشته اند. در فرانسه سنگ های آتشفشانی دیده شدند و معلوم شد که تپّه های مخروطی شکلِ این ناحیه در قدیم آتشفشان بوده اند. دانشمندان در اسکاتلند و آلمان نیز به سنگ های آتشفشانی قدیمی برخورد کردند.کشور ما ایران نیز زمانی مکان فعّالیّت آتشفشان ها بوده است. وجود آتشفشان هایی چون دماوند و تفتان و همچنین مطالعات زمین شناسی این مسئله را اثبات می کند. خوشبختانه اکنون این آتشفشان ها خاموش هستند و ما میتوانیم از شکوه زیبایی قلّه ها لذّت ببریم. کوه دماوند یکی از زیباترین قلّه های آتشفشانی جهان است.
در۳۰سال گذشته،زمین شناسان ودیگردانشمندان تلاشی راآغازکرده اندتاازدلیل ومکان فوران آتشفشان مطّلع شونداگر بتوانیم وقوع و زمان اتشفشان ها را پیش بینی کنیم در آینده جان افراد زیادی را می توانیم نجات خواهیم داد.
بسیاری شواهد در پوسته سخت زمین و بستراقیانوس ها قرار دارند اکنون،با در اختیار داشتن لوازم و تجهیزات بهتر ،می توانیم اطلاعات بیشتری در این زمینه به دست آوریم و در مورد موادّی که از آتشفشانها بیرون می آیدو چگونگی رفتار آتشفشان ها دانش بیشتری کسب کنیم.
زیر پوسته زمین
لایه های درونی:
درون زمین لایه های مختلفی وجود دارد .در مرکز زمین هسته درونی است که دمای آن به۴۳۰۰درجه می رسد لایه بعدی را هسته بیرونی می نامند .پس از آن لایه ای قرار گرفته است که گوشته پائینی نامیده می شود.این لایه دمایی حدود ۳۷۰۰ درجه دارد.درگوشته بالایی نیز دما آنقدربالاست که سنگ را ذوب می کندهمچنین سنگ مذاب این لایه را ماگما می نامند
نازک ترین لایه
پوسته زمین،نازک ترین لایه آن است.این لایه بیرونی،حالت سردوسخت دارد.در بعضی نقاط، ضخامت پوسته فقط به پنج کیلومتر می رسد.این نقاط معمولاًدر بستر اقیانوس ها قرار دارند.در قسمت قارهّ ها ضخامت پوسته می تواند تا پنجاه کیلومتر برسد.حتی در این جا نِز چنین ضخامتی ،در مقایسه با شعاع زمین که ۶۴۰۰ کیلومتر است ناچیز به نظر می رسد.
پوسته زمین نیز یک تکه نیست و به قطعات بزرگی تقسیم می شود که صفحه نام دارند.این صفحات از سنگی ساخته شده اند که درمقایسه با موّاد گوشته،سبک تر است و تراکم و فشردگی کمتری دارد.
به تین ترتیب،صفحات می توتنند بر روی گوشته شناور شوندو ماگماودیگرقطعات سنگ های مذاب این امکان را دارند که ازمحل تلاقی و برخورد صفحات به بالا راه یابند.
با وجود چنین پوسته نازکی،تعجبی ندارد که گاهی ماگما به سطح زمین می رسد؛در واقع،عجیب آن است که چرا بیش تر شاهد این حادثه نیستیم!
درون آتشفشان
آتشفشان ها مجرای خروجیِ سنگ های مذاب و گازهای زیر پوسته ی زمین هستند. نگاهی به درون آتشفشان، طرز عملِ قسمت های مختلف آن را نشان می دهد.
قسمت های خارجی
مخروط آتشفشان از لایه های گدازه،خاکسترو مواد دیگری که در گذشته به بیرون فوران کرده اند ساخته شده است.با هر فوران جدید،موادّبیش تری برروی مخروط انباشته می شود.بعضی از مخروط ها عمدتاًاز گدازه یا اخگرهای(خاکستر)آتشفشانی ساخته شده اند .
مخروط های دیگر دارای لایه هایی از مواد مختلف مانند خاکستر ،گدازه و باز هم خاکستر هستند.این نوع مخروط ها را مخروط مرکّب می نامند.
در بالای آتشفشان ،خروجی گرد و عریضی وجود دارد که دهانه نامیده می شود.اطراف این دهانه را حلقه ای فراگرفته است.درون بعضی دهانه ها استخرهای جوشانی ازسنگ مذاب وجودداردکه خروج گاز سبب جوشش آن ها می شود.دردهانه دیگرگدازه سرد شده و به سنگ سخت تبدیل گشته است.درون آتشفشان
مجرای باریکی وجود دارد که لوله نامیده می شود و تا محل سنگهای مذاب پائین می رود وحرارت و نیروی سنگ مذابی که با فشار به بالا حرکت می کرده،این لوله را در سنگ های لایه بالایی به وجود آورده است.
اگر آتشفشان برای مدّت طولانی فوران نکند،ممکن است درون دهانه آن دریاچه ای تشکیل شود.گاهی اوقات نیز سنگ های سست حلقه دور دهانه پایین می ریزندوآن را پرمی کنند.برف و یخ نیز می توانند،تا زمان فوران بعدی،درون دهانه انباشته شوند .
قسمت های داخلی
در پایین لوله،حوضچه بزرگی از ماگما وجود دارد که محفضه یا اتاق ماگما نامیده می شود.سنگ مذاب از این جا به درون لوله راه می یابدو از آتشفشان بیرون می آید.
سنگ مذاب با فشار از درون ترکهاوخطوط ضعیف درون سنگ ها راه خود را بگشایدوبه سطح زمین برسد.این عمل یا درون سنگ های نزدیک آتشفشان انجام می گیردویا حتّی درون سنگهایی که در کناره آتشفشان قرار گرفته اند.وقتی ماگمادر مسیری عمودی از لایه های سنگ می گذرد،یک دایکبه وجود می آید.امّااگرماگمابین لایه های سنگ جاری شود،تشکیل سیل می دهد.
گاهی اوقات در شیب های آتشفشان دهانه های خروجی کوچکتری به وجود می آیندکه مخروط طفیلی یاجانبی نامیده می شوند.این مخروط ها نشان می دهندکه درون گدازه و خاکستر سازنده ذیوارهای آتشفشان،یک دایک یا سیل ایجادشده است.
بعضی از آتشفشان ها گذشته ای بسیار طولانی و فعّال دارند.مخروط می تواند ساخته شود و سپس در یک فوران شدید از بین برود.اطن به معنی خاموش شدن آتشفشان نیست و ممکن است مخروط جدید و کوچکتری در همان محل به وجود آید.«آناک کراکاتوآ»آتشفشان جدیدی است که پس از انفجار و نابودی یک آتشفشان بزرگتر جای آنرا گرفته است.