پیشگیری از بزهکاری

گفتار نخست: تبیین جرم:  مجرم و سیاست پیشگیرانه از جرم

مبحث نخست: تعاریف و اشکال جرایم

بند اول: تعریف جرم

جرم یک قاعده ریاضی یا قانون فیزیکی نیست که دارای مفهوم ثابت و لایتغیری از این دوو در رابطه با جوامع و مکاتب حقوقی و اجتماعی وغیره و حتی در رابطه با مذاهب و ادیان، معانی متفاوتی پیدا می کند هر کدام از آنها جرم را به گونه ای تعریف کرده اند[1] مثلاً «گارفارلو»[2] حقدقدان معروف جرم را چنین تعریف می کند: «جرم عبارت از عملی است که خلاف نوعی از احساسات شرافتمندانه و خداپرستانه انجام شود».[3]

«کارارا»[4] در تعریف جرم گفته است: «جرم تجاوز از حدود و قوانین کشور است که به وسیله کسی انجام شود به شرطی که شخص مرتکب، مکلف یا مجاز به انجام آن نباشد و در ضمن برای آن تجاوز مجازات تعیین شده باشد.»[5]

«دورکیم»[6] جامعه شناس معروف فرانسه درباره جرم چنین می گوید: «ما میتوانیم وجود یک سلسله از عملیاتی را اثبات کنیم که اجتماع علیه آنها واکنشی به صورت مجازات نشان میدهد از این سلسله عملیات، گروهی میتوان درست کرد و به آن عنوان مشترکی بنام جرم را داد.»[7]

«گارو»[8] می گوید: «جرم انجام دادن یا ترک عملی است که قبلاً ممنوع و برای آن مجازات به معنی اخص تعیین شده باشد و در ضمن انجام دادن یا ترکش به جهت اجرای یک حق نباشد».[9]

«عبدالقادر عوده» در تعریف جرم چنین بیان می دارد: «جرایم ازدیدگاه شریعت اسلامی عبارت از محضورات (اعمال ممنوعه) که خداوند به وسیله ی کیفر حد یا تعزیر از آن منع کرده است، بنابراین جرم، فعل یا ترک فعلی است که شریعت آن را تحریم و برای آن مجازات تعیین کرده است».[10] در حقوق جزای عرفی غالباً روی این تعریف تکیه میشود که: «جرم عبارت است از عملی که قانون آن را قدغن کرده یا ترک عملی که قانون آن را لازم دانسته، برای آن عمل یا ترک، کیفری مقرر داشته است».[11]

بند دوم: تعریف مجرم

الف) از نظر حقوقدانان

مجرم کسی است که مرتکب جرم می شود.[12] تا کسی مبادرت به فعل یا ترک فعلی که مطابق قانون جرم شناخته شده، نکند، فعل  یا ترک فعل مجرمانه در چهارچوب قانون بی حرکت باقی می ماند. انجام فعل یا ترک فعل مجرمانه موجب تولد (مجرم) می شود و این اوست که محور سوال در مورد رفتار خویش قرار میگرد[13]. مجرم باید مبادرت به فعل یا ترک فعل کند که ملموس، محسوس و عینی بوده و در قانون عنوان مجرمانه داشته باشد به عبارت دیگر رفتار مجرمانه کافی نیست که تنها توسط قانون نهی شده باشد، بلکه وجود یک تظاهر خارجی عملی توسط فاعلی که جرم به وسیله آن آشکار می شود برای تحقق فعل مجرمانه لازم است.[14]

ب) از نظر جرم شناسان

در یک دیدگاه روحانی، مسیحیت مجرم را گناهکاری می داند که باید در جستجوی توبه او بود.[15] «المبروزو» بزهکار را از نظر ماهیت متفاوت از سایر انسانها می داند[16] «الاف کینبرک» در این خصوص می نویسد: «بشریت به دو گروه خوبان که هرگز تمایل به بزهکاری ندارند و بدان که برعکس، دارای چنین میلی بوده و اعمالی را مرتکب خواهند شد که به وسیله قانون جزا «مجرمانه» تلقی می شود تقسیم می گردد.» وی اضافه می کند: «این یک اشتباه بزرگ است که فکر کنیم افردی که گهگاه یا غالباً مرتکب اعمال ضد اجتماعی یا مجرمانه می شوند لزوماً با افرادی که مرتکب چنین اعمال نمی شوند فرق دارند.»[17]

بند سوم: تعریف اصلاح مجرم

اصلاح از نظر لغوی عبارتست از: به اصلاح دراوردن، به سامان آوردن، سرو سامان دادن، آراست سازش دادن، نیکویی کردن به کسی می باشد[18] و معادل واژه لاتین amendement است.

معنا و مفهوم اصلی اصلاح، بهبود وضعیت فرد است. مفهوم مزبور در ارتباط با تربیت افراد شامل مفروض داشتن این امر است که چیز (اشتباه) یا (بدی) در مجرم بوده که تحت تربیت و توام با نظم و قاعده صحیح قابل اصلاح، دگرگونی ویا شکل دهی مجدد است و همراه با رفتار بهبود یافته ای که در نهاد مربوطه آموخته شده، فرد در آینده دیگر دست به ارتکاب جرم نخواهد زد.[19]

 اصلاح و درمان بزهکار عبارتست از اجرای یک برنامه مداوای روانی- اخلاقی با رعایت شرایط لازم برای تامین امنیت جامعه، به منظور بهبود امکانات سازش پذیری اجتماعی او.[20]

در گذشته این اعتقاد وجود داشت که مدت درمان  و اصلاح باید طولانی باشد لیکن امروزه که هدف عمده ایجاد دگرگونی در رفتار و رویه بزهکاران است، دوره های کوتاه و فشرده درمان و اصلاح احیا شده است. باید از دوره های مداوای روانی، اخلاقی بزهکاران برای بالا بردن استعدادهای اجتماعی آنان نیز استفاده کرد. از این نظر کار، ورزش، حرفه آموزی، بهداشت جسمانی و غذایی، امکانات مطمئنی محسوب می شوند.[21]

بند چهارم:  اشکال جرایم

جهت تکمیل بحث، بررسی اشکال جرم ضروریست، اهم اشکال  جرایم عبارتند از:

الف) جرایم بدوی

دراینگونه جرایم واکنش فرد در قبال  اعمال جزئی شدید و توام با خشونت است و نمی تواند واکنش خود را به تعویق انداخته ویامتناسب با رفتار فرد نماید. افرادی که واکنش بدوی دارند برای انتقام جویی تحت تاثیر حالت خشونت و غضب آنی مرتکب جرم می گردند.[22]

ب) جرایم سود جویی

در این نوع جرایم، فرد در وضعیت خاص یا خطرناکی قرار می گیرد که بدون ارتکاب جرم نمی تواند از آن وضعیت نجات پیدا کند، انواع جرایم سودجویی متعدد واهم انها جرایم علیه اشخاص ویا علیه اموال می باشد.

ج) جرایم شبه قضایی

برخلاف جرایم سودجویی که درآن منظور نفع شخص است در جرایم شبه قضایی فاعل شخصاً ذینفع نیست، فقط به تصور اجرای عدالت اجتماعی مرتکب جرم می شود در این نوع جرایم حس انتقام جویی نوع دوستی، ایدئولوژی و غیره در ارتکاب جرم موثرند.

د) جرایم سازمان یافته تشکیلاتی

جرایم سازمان یافته در یک وضعیتی که خاص نبوده و موقعیتی نیز برای ارتکاب جرم وجود ندارد با طرح نقشه نشانی محل، خرید لوازم مورد نیاز، انتخاب شرکاء و معاونین جرم مقدمات ارتکاب جرم فراهم می شود. انگیزه اصلی ارتکاب اینگونه جرایم حرص و طمع است جرایم مذکور به دو دسته تقسیم می شوند:

اول: جرایمی که در محیط بزهکاران به عادت طرح آن پی ریزی می شود و ارتکاب جرم توام باخشونت، حیله و تزویر انجام می گیرد.

دوم: جرایمی که سازمان یافته نبوده و در محیط غیر از محیط بزهکاران حرفه ای اتفاق می افتد که به جرایم «یقه سفید» معروف است.[23]

مبحث دوم: کلیاتی درباب جرم شناسی

بند اول: ویژگی های جرم شناسی

جرم شناسی علمی است مرکب و ویژگی های هر علم مرکب از 5 چیز است.

1- علوم مرکب علومی چند بعدی و چندرشته ای می باشند و از ترکیب سایر علوم به وجود آمده اند بدون اینکه در آن علوم حل شده باشند. جرم شناسی نیز از تلاقی رشته های مختلف علوم به وجود آمده است: انسان شناسی جنایی، روانشناسی جنایی، جامعه شناسی جنایی، آمار جنایی، روانپزشکی جنایی، که جملگی حکایت از چند بعدی و چند مبنایی بودن این علم دارد.

2- جرم شناسی به عنوان علمی مرکب جنبه علمی دارد.

3- علت وجود جرم شناسی، ایجاد اصلاحات و تحول در حقوق جزا و فراهم کردن زمینه اصلاح ودرمان و پیشگیری از وقوع جرم است.

4- جرم شناسی نه عام است نه خاص؛  یعنی جرم شناسی از علومی است که بین عام و خاص در حرکت و جنبش  می باشند پزشک برای اینکه بتواند راه درمان بیماری را پیدا کند بیماران را به صورت فردی معاینه، عکسبرداری و آزمایش می کند. سپس این نتایج آزمایش و معاینه را در آزمایشگاه خود مورد مطالعه و بررسی قرارداده، از دل آنها نتایج داروی ودرمانی پیدا می کند. این درمان را نسبت به همه کسانی که این بیماری را دارند تجویز و اعمال می کند ودر جرم شناسی، کلنیک جرم، یعنی سازمان زندانها می باشد در این سازمان اداره پذیرش و تشخیص نقش معاینه وآزمایش را انجام می دهند، نهادی به نام شورای طبقه بندی زندانیان وجود دارد که براساس پرونده شخصیت محکومین را به مراکز مختلف موجود در داخل زندانها اعزام می نماید. هدف از این کار آن است که بعد از اتمام دوران حبس، زندانی، اصلاح شده از زندان بیرون برود.

5- علوم مرکب در کنار مفاهیم علمی دارای مفاهیم ارزشی نیز می باشند. در پزشکی سلامتی،  بیماری و شفا وجود دارد محدوده این مفاهیم مشخص نیست کسی که خود را شفا یافته تلقی می کند، چه بسا بیماریهای عدیده ای داشته باشد. این امر در مورد جرم شناسی نیز صادق است. مسائلی چون حق و ناحق، مسئولیت، جرم، مجازات اگر چه در قانون آمده اند ولی از دید هر کسی متفاوت است مجازات از نظر یک نفر ممکن است تنبیه باشد از نظر دیگری ممکن است تنبیه نباشد.

6- علوم مرکب تحت حاکمیت سلوک اخلاقی  قرار دارند به عنوان مثال پزشکان براساس سوگند بقراط متعهد می شوند که به هنگام درمان بیمار به او ضرر نزنند در جرم شناسی عقیده بر این است که به نام مجازات رنج و عذاب مضاعفی  به مجرم به جهت بزهکر بودن تحمیل نگردد، نمی توان به تمامیت جسمانی او خدشه ای وارد کرد. بنابه رعایت سلوک اخلاقی و اخلاق جرم شناسی نباید پیشگیری از جرم منجر به مداخله در زندگی خصوصی افراد بشود یا به کرامت و حرمت انسانها خسارتی وارد شود به خاطر اینکه این علوم از مجموعه روشها، دیدگاه ها و شناختهای متنوع  لیکن ادغام شده در هم به وجود آمده اند که هدف همه آنها با یکدیگر مبارزه با بیماری یا جرم است.

بند دوم: جرم شناسی نظری

جرم شناسی را از یک منظر به جرم شناسی  عملی و نظری تقسیم کرده اند. رسالت جرم شنای نظری تشریح و تبیین عمل مجرمانه و چگونگی تکوین جرم و فرآیند عمل جنایی است. جرم شناسی نظری به دو شاخه تقسیم شده، جرم شناسی کلان و خرد درواقع جرم می تواند در درجه اول به مثابه پدیده فردی تلقی شود در این صورت مطالعه عملی فعلی مجرمانه در حقوق کیفری «جرم شناسی فرد»  را تشکیل می دهد. اما عمل جنایی می تواند در مقیاس جمعی مخصوصاً کشور به مشابه پدیده جمعی تلقی گردد در این صورت مساله با عنوان بررسی تبهکاری در جرم شنایس کلان مطرح است.

جرم شنای کلان فی الواقع  توده جرایم را صرفنظر از نوع جرم یعنی مجموعه جرایم در زمان و مکان تبهکاری “Cnniminality” بررسی می کند دراین شاخه ازجرم شناسی مجموعه جرایم را در ارتباط با سازمان جامعه دولت رژیم اقتصادی کشور، نظام ساختاری کشور، شرایط جغرافیایی یک کشور، مورد مطالعه قرار می دهیم. به عبارت دیگر تاثیر شرایط اقتصادی، سیاسی، ساختاری ... برنوسانات منحنی بزهکاری  بررسی میشود. در جرم شناسی فوق ما دست به مطالعاتی می زنیم که ناظر به پیش بینی جرم و محموعه جرایم، به منظوربرنامه ریزی مادی وانسانی برای کنترل بزهکاری درآینده است. در مقابل جرم شناسی کلان، جرم شناسی خرد وجود دارد. دراین جرم شناسی به دنبال علت شناسی فردی جرم هستیم. یک فرد تاثیر چه عواملی مرتکب جرم شده است در این نوع جرم شناسی (خرد)  جنبه فردی و شخصی جرم مورد بررسی قرار می گرد. پدیده هایی چون طلاق، اختلافات خانوادگی، فقر، محله زندگی، مدرسه در سطح افراد یک محله یا خانواده بررسی می شود در واقع به دنبال این هستیم که چرا در یک محله، عده ای مرتکب جرم می شوند؟ چرا افراد یک محله مرتکب جرم خاصی می شوند؟ در یک جمله در این جرم شناسی فرآیند تصمیم گیری و ارتکاب جرم با توجه به عوامل خرد شخصی و فردی مورد توجه قرار می گیرد.

بند سوم: جرم شناسی کاربردی

جرم شناسی جنبه کاربردی نیز دارد. آن تئوریها و اصولی که از مشاهده و مطالعات میدانی و از آمار جنایی به دست آمده در مرحله ای مورد استفاده قرار می گیرد. جرم شناسی کاربردی نیز دارای طبقه بندی است.عده ای معتقدند که جرم شناسی کاربردی همان جرم شناسی بالینی است عده ای دیگر عقیده دارند که جرم شناسی کاربردی سه شاخه دارد که یک شاخه بالینی است.

جرم شناسی کاربردی یا عملی عبارت است از مطالعه عملی کارآیی و ارزش وسایل و امکانات مبارزه علیه بزهکاری.

جرم شناسی فوق تقریباً همزمان با جرم شناسی  نظری متولد شده است. زمانی که «فری»  مجرمین را به 5 دسته طبقه بندی می کند. بزهکاران فطری، به عادت، مختل المشاعر، هیجانی وعاطفی، در کنار آن وسایل مبارزه با این 5 طبقه را پیشنهاد می کند. جرم شناسی کاربردی در نهایت توسط دولت و مراجع عمومی به اجرا گذاشته میشود.

عده ای معتقدند که اگر جرم شناسی هنوز بعد عملی و کاربردی به خود نگرفته، بدین علت که دولت ها و مسئولان حاضر به سرمایه گذاری در این زمینه نیستند.[24]در مقایسه با حقوق جزا، جرم شناسی و پیشگیری از جرم نتایجش  را دیربه بار می آورد. در حالی که در حقوق جزاچون نتیجه اقدام دولت زود نمایان می شود دولت ها بیشتر گرایش دارند از طریق سرکوبی با جرم برخورد کنند.

شاخه های جرم شناسی کاربردی عبارتند از:

1- جرم شناسی حقوقی یا Legal cniminalogy

2- جرم شناسی بالینی Clinical cniminalogy

3- جرم شناسی پیشگیرانه Preventional cniminalogy

الف) جرم شناسی حقوقی- نظام کیفری از مراحل و به تبع آن از نهادها و ارگانهای مختلفی تشکیل شده است. جرم شناسی حقوقی در اصل به مطالعه انتقادی از این نهادها و ارگانهای نظام کیفری می پردازد. مثلاً نهاد زندان، نهاد دادسرا، مجازات اعدام، وحدت و تعدد قاضی، جرم انگاری...

بدین ترتیب جرم شناسی حقوقی برآوردهای انتقادی از حقوق جزاست. تاثیر افزایش اختیارات قاضی در تعیین مجازت برجرم و میزان جرم مورد مطالعه قرار می گیرد. پس هدف اصلاح حقوق جزا، اصلاح نهادهای کیفری از طریق ارزیابی انتقادی آنهاست.

ب) جرم شناسی کلینیکی یا درمانگاهی یا بالینی رشته ای است که براساس مدل معمول در پزشکی شکل رگفته و اعمال می شود. غایت جرم شناسی بالینی جلوگیری از تکرار جرم است. عده ای این شاخه را تنها شاخ کاربردی  جرم شناسی عمومی می دانند. در این جرم شناسی مطالعه پدیده فردی یعنی شخص مجرم و آنچه مربوط به وی می شود مورد توجه قرار می گیرد.

لذا ممکن است از زوایای جامعه شناسی، روانشناسی، رانپزشکی مجرم را مورد توجه قرار دهد. جرم شناسی بالینی چون از پزشکان سرچشمه می گیرد همان شیوه را در پیش رو دارد. در پزشکی، معاینه، تشخیص، تجویز و درمان وجوددارد در جرم شناسی نیز این چهار مرحله وجود دارد.

در آیین  نامه سازمان زندانها پذیرش، تشخیص، شورای طبقه بندی و مراکز مراقبت بعد از خروج پیش بینی شده است. جرم شناسی  بالینی در حقوق ما در آیین نامه سازمان زندانها و ماده یک به بعد قانون اقدامات تامینی جایگاه خاص خود را دارد. جرم شناسی بالینی به معنای صددرصد درمان پزشکی نیست، اصلاح ممکن است جنبه روانی یا جنبه جسمانی به خود بگیرد.

ج) سومین و آخرین شاخه جرم شناسی کاربردی جرم شناسی پیشگیرانه است. یعنی مطالعه علمی کارآیی وامکانات پیشگیری از بزهکاری، که ممکن است در سطح یک کشور، شهر یا محله باشد. دراین جرم شناسی ما در آستانه ارتکاب جرم یا در شرف ارتکاب جرم به منظور عقیم ومتوقف کردن جرم اقدام می کنیم. پس پیشگیرانه و ارعاب ناشی از اجرای مجازات و استفاده از نظام کیفری مد نظر ما نیست. پیشگیری در این جرم شناسی در ارتکاب جرم قبل از بزهکاری و دقیقاً هدف آن کمک به پیشگیری کیفری است زیرا حقوق جزا و تهدید به مجازات علیرغم شداد و غلاظ نتوانسته است جلوی موج بزهکاری ووقوع آن را بگیرند.