امروزه در قرن 21 نیز در بسیاری از کشورها، برخی مردم به فالگیری و پیشگویی آینده اعتقاد دارند.
وجود ما، همان چیزی است که ما به آن اعتقاد داریم ... اعتقادات ما چهارچوب زندگیمان را تشکیل میدهند و جهان و مردم اطراف ما همان گونه عمل میکنند که ما از آنها انتظار داریم. اگر مثبت اندیش باشیم، اگر واقعگرا و یا یک منفی باف تمام عیار باشیم، وجود ما و جهان ما، همان گونه خواهد بود.
خرافه یا موهوم پرستی، در شیوه تفکر و اعتقادات بسیاری از افراد جهان از مقام مهمی برخوردار است و عموماً فرهنگ هر قوم، ریشه ای - هر چند نازک - در خرافات دارد. این خرافات و شیوه برخورد با آنها میتواند راه گشای بسیاری از پرسشهای جامعه شناختی و روان شناسانه باشد زیرا اگر شخص یا جامعه ای، به موضوعی اعتقاد داشته باشند، تحت تاثیر مستقیم یا غیر مستقیم آن، فرهنگ و شیوه زندگی خود را به سمت خاصی هدایت میکند که بی اعتقادان، کاملا از روند آن دور خواهند بود.
برای مثال، طلسم مهر و محبت، از جمله ادعیه یا طلسمهای ساخته دست بشر است که عده بسیاری در طبقات مختلف جامعه به آن اعتقاد دارند. زوجی که زندگی مشترک خود را بر پایه این اعتقاد بنا کنند، هرگز کوشش نمیکنند از طریق طبیعی و انسانی مهر و محبت و دوستی را در زندگی خود جاری سازند، بلکه به یک دعانویس مراجعه کرده و پس از انجام دستورات او، منتظر می مانند تا همسرشان با وجود ظاهر ژولیده، زبان تلخ و اخلاق تندشان، عاشق و بی قرار شده و زندگی شیرین شود.
به همین ترتیب نوعروسان کوشش نمیکنند تا با اخلاق خوش و حفظ احترام، دل مادر شوهر را به دست بیاورند، بلکه به دنبال "زبان بند" میگردند تا از زبان تند او خلاص شوند. در کشورهای غربی، دانش آموزان به جای درس خواندن، یک پای خرگوش در جیب میگذارند تا "شانس" آورده و در امتحان قبول شوند و الی آخر.
اما اینکه خرافه چیست و در فرهنگ عامه چه جایگاهی دارد، موضوعی است که در ادامه به آن خواهیم پرداخته ایم.
یک شخص خرافاتی چه اعتقاداتی دارد؟
یافتن یک معنای دقیق و همه پسند برای خرافات کمی مشکل به نظر میرسد. اولین محققان در علم روانشناسی، خرافه یا اعتقاد به موهومات را چنین معنا کرده اند : "گرایش یا استعداد برای نسبت دادن بروز یک پدیده با توضیح طبیعی، به عوامل سری یا فوق طبیعی یا یک باور پذیرفته شده که نادرستی آن از طریق علمی ثابت شده باشد."
و انسان خرافاتی را چنین توصیف کرده اند : "شخصی که ارتباطات علت و معلولی را به پدیده یا شیء نسبت دهد که درواقع هیچ ارتباطی با آن ندارد. تعریف دیگری که برای شیوه تفکر شخص خرافاتی وجود دارد این است که او " دچار ترس آمیخته با احترام یا وحشت از چیزی ناشناخته، مرموز یا تخیلی است".
خرافه و مطالعه فرهنگ قومی یا فولکلور
در رشته علمی شناخت فولکلور یا folkloristic (که رشته ثبت شده دانشگاهی بوده و در ارتباط با موضوعاتی نظیر قصه های پریان، اسطوره شناسی و ادبیات و رسوم شفاهی قومی برقرار شده است)، عبارت خرافات به هرگونه اعتقاد قومی که با جملاتی شرطی که با کلمات "اگر/آنگاه" و گاهی با راه حلهایی به شکل "مگر اینکه" بیان میشوند، اشاره میکند.
مانند "اگر" کسی آیینه ای را بشکند، "آنگاه" دچار هفت سال بدبختی میشود، "مگر آنکه" تمام تکه های آنرا جمع کند و در آب جاری بریزد. "اگر" قیچی را بدون دلیل باز و بسته کنید، " آنگا" دعوا و خشونتی در خانواده رخ می دهد و ...
خرافات برپایه اعتقاد کلی به آنچه "واقعیتهایی" با علل فوق طبیعی شناخته شده و از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت هستند، بنا شده است. بنابر نوع شکل گیری و زیربنای هر فرهنگ، خرافات میتوانند به موضوعاتی مربوط باشند که شناخت یا درک دقیق آن برای افراد آن قوم مشکل بوده است.
از جمله این موارد میتوان به قبرستانها، حیوانات، شیاطین، اجداد، تغییرات جوی، وسواس شدید، مرگ، شانس و مانند اینها اشاره نمود. شایعات و افسانه های محلی (از قبیل خانه جن زده، شخص تسخیر شده و مانند آن) هم گاهی در رده خرافات قرار میگیرند، به خصوص زمانی که این داستان موجب وحشت اهالی از شخص، محل یا موقعیتی خاص شود.
خرافات و مذهب
کلمه Superstition (به معنی خرافات) در نظر زبان شناسان امروز از هر دو معنای کلمه لاتین superstes که متشکل از دو بخش super به معنای فوق و ماورا و همچنین sto به معنای ایستادن و تحمل کردن است، گرفته شده است.
• کسی که حاضر بوده، میتواند گواهی دهد.
• کسی که باقی مانده است.
به این ترتیب superstitio به معنای توانایی و استعداد حکایت کردن وقایع تاریخی و مذهبی است به طوری که گویی راوی در محل حضور داشته و بازمانده آن واقعه است. این توانایی در گواهی دادن از یک واقعه به ترتیب مذکور، وابسته به غیب گویی است که اگر توسط شخصی که یک غیب گوی رسمی نباشد، انجام شود هم طراز حقه بازی و کلاهبرداری است و در نتیجه، کلمه superstitio مترادف با "اعتقادات مذهبی مطرود" به شمار می آید که در تضاد کامل با "اعتقادات مذهبی شرعی" است.
به این ترتیب کلمه انگلیسی superstition آنچنان که از معنای اصیل لاتین آن برمی آید، بر اعتقاداتی مذهبی وار دلالت میکند که در خارج از محدوده مذهب روحانی قرار دارند.
در انگلیسی مدرن، کلمه superstition به اعتقادات قومی و فولکلوریک هم دلالت میکند که غالبا با تمایل به تحقیر، خوار شماری و منفی جلوه دادن فرهنگ دیگران و برداشت اقوام دیگر از جهان روحانی، به کار میرود.