تاریخچه
سر در باغ ملی عمارتی است ساخته شده بسال 1340 هجری قمری.این عمارت بر سکوی عمارت دیگری در همین مکان و با شمایلی نه چندان بی شبا هت با بنای اولیه ساخته شد.درشمال عمارت سردر باغ ملی میدانی بوده که تمرینات نظامی قشون ،در عهد قاجار در آن انجام می پذیرفته ،وبه نام میدان مشق معروف بوده است.
میدان مشق حد فاصل بین خیابانهایی بوده که امروزه با نامهای خیابان سرهنگ سخایی درشمال ،خیابان امام خمینی در جنوب ،خیابان سی تیردرغرب و خیابان فردوسی درشرق داشته نامیده می شود.
میدان مشق از میادین عهد فتحعلیشاه قاجار می باشد ودر آن دوره تنها بنای موجود درآن، ساختمان قزاقخانه در شمال آن بوده است. در،ورودی ضلع جنوبی این میدان بنای سر دری وجود داشته که پس از تغییر کاربری میدان از محل تمرینات نظامی به باغ ملی،که درعهد سردار سپهی رضا خان اتفاق افتاد،عمارت سر درقبلی،مشخص گردد که این عمارت قبلی تخریب ودر جای آن عمارت فعلی بنا گردید. بر اساس تصاویر بر جای مانده از عمارت مشابهت زیادی با عمارت تخریب شده قبلی دارد.
میدان باغ ملی بعد ها با ساخته شدن عمارت های دولتی در آن رفته رفته موجودیت باغ مانند خود را از دست دادو با ساخته شدن ساختمانهای شهربانی کل کشور، ساختمان موزه ایران باستان،ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس ،ساختمان وزارت خارجه و کتابخانه ملی در آن بصورت مرکز ساختمانهای اداری درآمد و ازآن میان تنها عمارت سردر باقی ماند ونام آن سینه به سینه با نام باغ ملی تداوم یافت.
بر دروازه های عمارت سر در باغ ملی یک سال پس از اتمام بنا، درهایی نصب گردید که بسیار با شکوه و زیبا بودند و خوشبختانه با گذشت زمان و بی مهری آن، هنوز هرچند با پذیرش آسیب اما درها پای برجای مانده ا ند.
معرفی بنا:[1]
در یک نگاه اجمالی به سر در باغ ملی یا سر در میدان مشق که اکنون بر پای مانده است با عکسی که از سر در میدان مشق زمان قاجاریه که یکسره ویران گردیده است، در می یابیم چه اندازه معماری و دیگر ویژگیهای این دو بنا به یکدیگر نزدیک است.
گونه طاق هلالی بزرگ میانی،مواد و مصالح ساختمانی ازاره های سنگی،کاشیکاری و حتی نقوش آنها،شباهت این دو بنا را که اولی برپای و دومی به کلی از بین رفته است، نزدیک و نزدیک تر می کند.
نمای بیرونی سر در میدان مشق، یعنی آن سو که به سمت خیابان سپه (امام خمینی) است از سه دروازه، هشت ستون که دو به دو نزدیک یکدیگر و در دو سوی طاقها قرار دارند شکل گرفته شده است. نمای درونی یعنی سویی که رو به ساختمان (بریگارد قزاق) زمان قاجار دارد، نیز با تفاوتی چند یعنی بدون ستونها، همین گونه می باشد.
طاقها درهر سه دروازه هلالی است. بر بالای طاق میانی که بر دروازه بزرگ و اصلی است یک اشکوب متشکل از اطاقی مستطیل شکل با پنجره هایی چند با طاقهایی هلالی و سقفی شیروانی ساخته شده است. از این اطاق به عنوان نقاره خانه استفاده می شده است.
با اینکه عناصر معماری این دروازه همگون نیست و متفاوت می نمایاند، اما در مجموع بسیار دلنشین می باشد. در بنای سر در باغ ملی از ترکیب آجر،سنگ،کاشی،چوب وفلز بهره گرفته شده است. معمولا در بناهایی که عناصر معماری متفاوت به کار رفته، ترکیبی ناهمگون به وجود آمده است، مانند تئاتر شهر، اما در بنای سر در باغ ملی چنان این ترکیب مناسب است که بنا منسجم و شکیل و یکپارچه به چشم می آید.
پهنای دروازه باغ ملی از شرق به غرب کمی کمتر از 27 متر است. این پهنا در سالیان پیش، بیش از اینها بوده، چه برپایه یک عکس قدیمی در دو پهلوی دروازه های کوچک دو اطاق برابر ومتقارن نیز بوده است که آنها را ویران کرده اند.امروز به جای اطاق شرقی،ساختمان زیبای پست و به جای اطاق غربی، ساختمان وزارت امور خارجه قرار داردکه کاملا به دو سوی دروازه ها چسبیده اند.
شالوده از کف خیابان سنگی است. بدین گونه که پایه ستونهاو پایه طاقهای هلالی بر سنگ گذاشته شده است. در گذشته نیز کف خیابان سنگفرش بوده است اما امروز که خیابان های منتهی به آن آسفالته است، بخشهایی از پی سنگی این دروازه زیر آسفالت مدفون است.
در این بررسی اجمالی دروازه میدان مشق ازسه دیدگاه مورد نظر قرار گرفته است:
1 نمای بیرونی ودرهای آن.
2 نمای درونی.
3 اشکوبی که روی طاق بزرگ ساخته شده است.
نمای بیرونی و درها:
هشت ستون دو به دو کنار یکدیگر قرار گرفته اند و در طرفین هر طاق بر پای شده ا ند. هر ستون روی پایه ای سنگی جداگا نه به صورتی استوار است که یک ستون جلو وستون نزدیک به آن به اندازه پایه ستون عقب‌تر است. که اینگونه کاربرد با سایه روشن های روز ونور، جلوه ویژه ای به بنا می بخشد. ستونها گرد و آجری هستند. سر ستونها نیز ازآجرهای قالبی به شکل برگ کنگر می باشند. که این خود نمونه ای است یگانه. قاب کاشی کاری بالای طاق بزرگ از دو نقش شیر خورشید وایران به گونه ای قرینه تزیین شده است.
در سمت راست آن ً بسم الله الرحمن الرحیم ً و در سمت چپ آن ً نصر من الله و فتح القریب آ مده است. در وسط این دو، که درست میان طاق است به گونه برجسته ً فی سنه 1340 ً آمده است. قابهای کاشی کاری بالای طاقهای کوچک نیز قرینه وشامل 21 گلوله توپ می باشد. جابجا بین این نقوش قرینه، نقوش دیگری چون رودخانه، پلنگ،خانه، وخانه روستایی آمده که بی گمان از کاشی کاری دروازه قدیمی میدان مشق که ویران شده گرفته شده است. با این گونه بیشتر این کاشی ها، به ویژه کاشی های پرچم ایران، گلوله های توپ و مسلسل های ماکزیم کار حاج حسین کاشی کار است.
بین این کاشی کاری ها و سر ستونها و قرینه ها که خود به گونه بسیار زیبایی از سنگ ساخته شده اند اشعاری از مرحوم ندیم الملک آمده که دنباله آن تا نما ی درونی دروازه میدان مشق کشیده شده است.
درها:
تمامی شش لنگه در این دروازه همچنین سه قاب نیم دایره بالایی آنها به گونه ریخته گری در “ قورخانه” ساخته و پرداخته شده است.
در میان نیم دایره طاق بزرگ، تندیسی از رضا شاه بوده که در جریان انقلاب اسلامی آن را به زیر افکنده اند. که بنا به گفته ای چند، اکنون در حیاط بانک روبروی این سر در مدفون می باشد. زیر این تندیس در قوس بالای این نیم دایره آمده بود:“ زنده و جاوید باد نام پهلوی عمل محمد علی کرمانی ” و زیر آن آمده است: “ حسب الامر یگانه قائد جیش اسلام و یکتا منجی کشور باستانی … حضرت اشرف اعظم آقای رضاخان … در قورخانه به دستور و مراقبت خسرو خان سردار اعتماد رئیس کل قورخانه ساخته زینت بخش بنایی تاریخی گردید(1341 هجری قمری).
درها از نقوش شیر تجریدی ونقش شبیه اژدها یا نقش پرنده خیالی “هما” ساخته پرداخته شده است. همچنین در وسط هر لنگه در نقش شیر وخورشید بوده است. که اکنون بر جای نیست. درهای طاقهای کوچک نیز کم وبیش همینگونه ساخت و پرداخت دارند، اما با مقیاسی کوچکتر و طبعاً نقوشی کمتر.
شناسایی فنی و روش ساخت درها:
عمارت سر در باغ ملی متشکل از سه دروازه است که در آن دروازه میانی بزرگتر ودروازه‌ای جانبی که بصورت قرینه در دو سمت دروازه بزدگ قرار گرفته اند از ابعاد کوچکتری برخوردار می باشند. بر هرکدام از دروازها دو لنگه در ودر بالای هر دو لنگه، یک قاب هلالی شکل نصب شده است. قاب هلالی دروازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌میانی در قوس فوقانی، دارای کتیبه‌‌‌‌‌هایی به خط نستعلیق میباشد که درآن تاریخ ساخت درها درج گردیده شده. براساس تاریخ مندرج در کتیبه فوق ، درها به تاریخ1341 هجری قمری(1299 شمسی) در محل گورخانه تهران ساخته وزینت بخش این بنای تاریخی گردیده است.