پیشگفتار
بزرگترین سرمایه ما مسلمانان قرآن مجید است معارف ، احکام ، برنامه زندگى ، سیاست اسلامى ، راه به سوى قرب خدا، همه و همه را در این کتاب بزرگ آسمانى مى یابیم .
بنابراین ، وظیفه هر مسلمان این است که با این کتاب بزرگ دینى خود روزبه روز آشناتر شود این از یکسو.
از سوى دیگر آوازه اسلام که بر اثر بیدارى مسلمین در عصرما، و بخصوص بعد از انقلاب اسلامى در سراسر جهان پیچیده است ، حس کنجکاوى مردم غیرمسلمان جهان را براى آشنایى بیشتر به این کتاب آسمانى برانگیخته است ، به همین دلیل در حال حاضر از همه جا تقاضاى ترجمه و تفسیر قرآن به زبانهاى زنده دنیا مى رسد، هر چند متاسفانه جوابگویى کافى براى این تقاضاها نیست ، ولى به هرحال باید تلاش کرد و خود را آماده براى پاسخگویى به این تقاضاهاى مطلوب کنیم .
خوشبختانه حضور قرآن در زندگى مسلمانان جهان و بخصوص در محیطکشور ما روز به روز افزایش پیدا مى کند، قاریان بزرگ ، حافظان ارجمند، مفسران آگاه در جامعه امروز ما بحمداللّه کم نیستند
قم حوزه علمیه .
ناصر مکارم شیرازى .
13 رجب 1424 روز میلاد مسعود امیر مؤمنان حضرت على (ع (.
مطابق با 25/6/1382.
تعریف قرآن .
در فرهنگ اسلام و تشیع قرآن را همواره با صفت کریم به صورت قرآن کریم ( اهل سنت ( با صفت مجید ، به صورت قرآن مجید ( اهل تشیع ( مى نامند و این دو صفت منشا قرآنى دارد. از قرآن مجید دوگونه تعریف مى توان به دست داد. نخست تعریف ساده و عرفى که قرآن را کتاب مقدس و آسمانى اسلام و وحى الهى بر حضرت محمد (ص ( مى داند. دوم تعریف علمى که قرآن را وحى نامه اعجازآمیز الهى مى داند که به زبان عربى ، به عین الفاظ توسط فرشته امین وحى ، جبرئیل ، از جانب خداوند و از لوح محفوظ ، بر قلب و زبان پیامبر اسلام (ص ( هم اجمالا یکباره و هم تفصیلا در مدت بیست و سه سال نازل شده و حضرت (ص ( آن را بر گروهى از اصحاب خود خوانده و کاتبان وحى ( از میان اصحاب ( آن را با نظارت مستقیم و مستمر حضرت (ع ( نوشته اند و حافظان بسیار ، هم از میان اصحاب ، آن را حفظ و به تواتر نقل کرده اند و در عصر پیامبر (ص ( هم مکتوب بوده ولى مدون نبوده است ، و در عصر عثمان با نظارت او طى چند سال ، منتهى به حدود سال 28 هجرى ، مدون بین الدفتین ،از سوره فاتحه تا ناس ، در 114 سوره ، مى گردد. و متن آن مقدس و متواتر و قطعى الصدور است و تلاوت آن مستحب مؤکد است . ایمان به قرآن مجید به توصیفى که گفته شد و نیز معجزه الهى و سند نبوت دانستن آن و محفوظ بودنش از خطا و هرگونه افزود و کاست ( تحریف ( ، از ضروریات اسلام و مذهب تشیع است . قرآن به زبان عربى بسیار شیوایى که مایه اعجاب فصحاى عرب ( و بعدها اقوام دیگر ( گردیده و در تاریخ زبان عربى ، سابقه و همانندى نداشته ، در طى مدت بیست و سه سال ، یعنى سراسر زمانى که حضرت رسول (ص ( به وظیفه رسالت و ابلاغ پیام الهى و دعوت به اسلام اشتغال داشته اند ، به صورت بخش بخش ( منجما یا نجوما ( بر حضرت رسول (ص ( وحى شده است و چنانچه اشاره شد حافظان ، حفظش کرده و کاتبان با نوشت افزارهاى بسیار ابتدایى ، با خطى که هنوز نقطه و نشان و علائم اعراب نداشته است ، و کوفى نام داشته است ، در چندین نسخه بازنویس شده است
صلح و آشتی درقرآن
در قرآن واژه های:صلح(نسا ء.128) . تالیف قلو ب(آل عمر ان.103). تو فیق (نسا ء.35)و سلم (.بقر ه208) بکار رفته که نشان دهنده توجه اسلام به صلح وصفا وزندگی مسالمت آمیز و شیرین است.
اهمیت صلح وآشتی
آل عمران آیه 103
وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْکُرُواْ نِعْمَه َ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنتُمْ عَلَىَ شَفَا حُفْرَه ٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَکُم مِّنْهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ
- و همگى به ریسمان خدا ( قرآن و اسلام و هر گونه وسیله ارتباط دیگر ) چنگ زنید و پراکنده نشوید ، و نعمت ( بزرگ ) خدا را بر خود بیاد آرید که چگونه دشمن یکدیگر بودید و او در میان دلهاى شما الفت ایجاد کرد ، و به برکت نعمت او برادر شدید ، و شما بر لب حفره اى از آتش بودید ، خدا شما را از آنجا برگرفت ( و نجات داد ) این چنین خداوند آیات خود را براى شما آشکار مى سازد شاید هدایت شوید .
شان نزول
مى دانیم که در دوران جاهلیت دو قبیله بزرگ در مدینه به نام اوس و خزرج وجود داشتند که بیش از یکصد سال ! جنگ و خون ریزى و اختلاف در میان آن دو جریان داشت ، و هر چند وقت ناگهان به جان یکدیگر مى افتادند و خسارات جانى و مالى فراوانى بیکدیگر وارد مى کردند .
یکى از موفقیتهاى بزرگ پیغمبر (صلى الله علیهوآلهوسلّم) پس از هجرت به مدینه ، این بود که بوسیله اسلام صلح و صفا در میان آن دو ایجاد کرد ، و با اتحاد آنها جبهه نیرومندى در مدینه بوجود آمد .
اما از آنجا که ریشه هاى اختلاف فوق العاده زیاد و نیرومند ، و اتحاد تازه
و جوان بود گاه بیگاه ، بر اثر عواملى ، اختلافات فراموش شده شعلهور مى شد ، که بزودى در پرتو تعلیمات اسلام و تدبیر پیامبر (صلى الله علیهوآلهوسلّم) خاموش مى گشت .
در آیات پیش نمونه اى از بروز اختلافات را بر اثر تحریکات دشمنان دانا مشاهده کردیم ، ولى این آیات اشاره به نوع دیگرى از این اختلافات است که بر اثر دوستان نادان و تعصبهاى جاهلانه به وجود آمد .
مى گویند روزى دو نفر از قبیله اوس و خزرج به نام ثعلبه بن غنم و اسعد بن زراره در برابر یکدیگر قرار گرفتند ، و هر کدام افتخاراتى را که بعد از اسلام نصیب قبیله او شده بود برمى شمرد ، ثعلبه گفت : خزیمه بن ثابت ( ذو الشهادتین ) و حنظله ( غسیل الملائکه ) که هر کدام از افتخارات مسلمانانند ، از ما هستند ، و همچنین عاصم بن ثابت ، و سعد بن معاذ از ما مى باشند .
در برابر او اسعد بن زراره که از طایفه خزرج بود گفت : چهار نفر از قبیله ما در راه نشر و تعلیم قرآن خدمت بزرگى انجام دادند : ابى بن کعب ، و معاذ بن جبل ، و زید بن ثابت ، و ابو زید ، به علاوه سعد بن عباده رئیس و خطیب مردم مدینه از ما است .
کم کم کار بجاى باریک کشید ، و قبیله دو طرف از جریان آگاه شدند ، و دست به اسلحه کرده ، در برابر یکدیگر قرار گرفتند ، بیم آن مى رفت که بار دیگر آتش جنگ بین آنها شعلهور گردد و زمین از خون آنها رنگین شود ! خبر به پیامبر رسید ، حضرت فورا به محل حادثه آمد ، و با بیان و تدبیر خاص خود به آن وضع خطرناک پایان داد ، و صلح و صفا را در میان آنها بر قرار نمود .
آیات فوق در اینجا نازل گردید و بصورت یک حکم عمومى همه مسلمانان را با بیان مؤثر و مؤکدى دعوت به اتحاد نمود .
تفسیر آیه (آل عمران, 103)
دعوت به سوى اتحاد
و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا : در این آیه بحث نهائى که همان مسئله اتحاد و مبارزه با هر گونه تفرقه باشد مطرح شده و مى فرماید : همگى به ریسمان الهى چنگ بزنید ، و از هم پراکنده نشوید .
در باره اینکه منظور از حبل الله ( ریسمان الهى ) چیست ؟ مفسران احتمالات مختلفى ذکر کرده اند ، بعضى مى گویند منظور از آن قرآن است ، و بعضى مى گویند اسلام ، و بعضى دیگر گفته اند منظور خاندان پیامبر و ائمه معصومین هستند .
در روایاتى که از پیامبر (صلى الله علیهوآلهوسلّم) و ائمه اهل بیت نقل شده نیز همین تعبیرات گوناگون دیده مى شود ، مثلا در تفسیر در المنثور از پیغمبر اکرم (صلى الله علیهوآلهوسلّم) و در کتاب معانى الاخبار از امام سجاد (علیه السلام) نقل شده که فرمودند : حبل الله قرآن
است ، و در تفسیر عیاشى از امام باقر (علیه السلام) که فرمود : ریسمان الهى آل محمد (صلى الله علیهوآلهوسلّم) مى باشند ، که مردم مامور به تمسک به آن هستند .
ولى نه این احادیث و نه آن تفسیرها ، هیچ کدام با یکدیگر اختلاف ندارند ، زیرا منظور از ریسمان الهى هر گونه وسیله ارتباط با ذات پاک خداوند است ، خواه این وسیله ، اسلام باشد ، یا قرآن ، یا پیامبر و اهل بیت او ، و به عبارت دیگر تمام آنچه گفته شد ، در مفهوم وسیع ارتباط با خدا که از معنى حبل الله استفاده مى شود ، جمع است .
تعبیر به حبل الله براى چیست ؟ نکته جالب اینکه تعبیر از این امور به حبل الله در واقع اشاره به یک حقیقت است ، که انسان در شرائط عادى و بدون داشتن مربى و راهنما ، در قعر دره طبیعت ، و چاه تاریک غرائز سرکش ، و جهل و نادانى باقى خواهد ماند .
و براى نجات از این دره و برآمدن از این چاه نیاز به رشته و ریسمان محکمى دارد که به آن چنگ بزند و بیرون آید ، این رشته محکم همان ارتباط با خدا از طریق قرآن و آورنده قرآن و جانشینان واقعى او مى باشد ، که مردم را از سطوح پائین و پست بالا برده و به آسمان تکامل معنوى و مادى مى رسانند .
دشمنان دیروز و برادران امروز
و اذکروا نعمه الله علیکم اذ کنتم اعداء فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخوانا سپس قرآن بنعمت بزرگ اتحاد و برادرى اشاره کرده و مسلمانان را بتفکر در وضع اندوهبار گذشته ، و مقایسه آن پراکندگى با این وحدت دعوت مى کند ، و مى گوید : فراموش نکنید که در گذشته چگونه با هم دشمن بودید ولى خداوند در پرتو اسلام و ایمان دلهاى شما را به هم مربوط ساخت ، و شما دشمنان دیروز ، برادران امروز شدید و جالب توجه اینکه کلمه نعمت را دو بار در این جمله تکرار کرده و به این طریق اهمیت موهبت اتفاق و برادرى را گوش زد مى کند .
نکته دیگر اینکه مسئله تالیف قلوب مؤمنان را به خود نسبت داده ، مى گوید : خدا در میان دلهاى شما الفت ایجاد کرد و با این تعبیر ، اشاره به یک معجزه اجتماعى اسلام شده ، زیرا اگر سابقه دشمنى و عداوت پیشین عرب را درست دقت کنیم که چگونه کینه هاى ریشه دار در طول سالهاى متمادى در دلهاى آنها انباشته شده بود ، و چگونه یک موضوع جزئى و ساده کافى بود آتش جنگ خونینى در میان آنها بیفروزد مخصوصا با توجه به اینکه مردم نادان و بى سواد و نیمه وحشى معمولا افرادى لجوج و انعطاف ناپذیرند ، و به آسانى حاضر به فراموش کردن کوچکترین مسائل گذشته نیستند ، در این صورت اهمیت این معجزه بزرگ اجتماعى اسلام آشکار مى شود ، و ثابت مى گردد که از طرق عادى و معمولى امکان پذیر نبود که در طى چند سال ، از چنان ملت پراکنده و کینه توز و نادان و بى خبر ، ملتى واحد و متحد و برادر بسازند .
اعتراف مورخان و دانشمندان
اهمیت موضوع فوق ( وحدت و برادرى در میان قبائل کینه توز عرب ) از نظر دانشمندان و مورخان حتى دانشمندان و مورخان غیر مسلمان مخفى نمانده و همگى با اعجاب فراوان از آن یاد کرده اند ، به عنوان نمونه : جان دیون پورت دانشمند معروف انگلیسى مى نویسد : ... محمد یک نفر عرب ساده ، قبائل پراکنده کوچک و برهنه و گرسنه کشور خودش را مبدل به - یک جامعه فشرده و با انضباط نمود و در میان ملل روى زمین آنها را با صفات و اخلاق تازه اى معرفى کرد ، و در کمتر از سى سال ، این طرز و روش امپراطور قسطنطنیه را مغلوب کرد ، و سلاطین ایران را از بین برد .
سوریه و بین النهرین و
مصر را تسخیر کرد و دامنه فتوحاتش را از اقیانوس اطلس تا کرانه دریاى خزر و تا رود سیحون بسط داد .
توماس کارل مى گوید : خداوند عرب را بوسیله اسلام از تاریکیها بسوى روشنائیها هدایت فرمود ، از ملت خموش و راکدى که نه صدائى از آن مى آمد و نه حرکتى محسوس بود ، ملتى بوجود آورد که از گمنامى بسوى شهرت ، از سستى بسوى بیدارى ، از پستى بسوى فراز ، و از عجز و ناتوانى بسوى نیرومندى سوق داده شده ، نورشان از چهار سوى جهان مى تابید .
از اعلان اسلام یک قرن بیشتر نگذشته بود که مسلمانان یک پا در هندوستان و پاى دیگرى در اندلس نهادند و بالاخره در همین مدت کوتاه اسلام بر نصف دنیا نورافشانى میکرد .