تحقّق ” إرسال رسل” و ” إنزال کتب” و ”بعثت پیامبران” از سوی خدای حکیم ،امری بدیهی و متواتر و از ضروریات ادیان آسمانی است.سؤال اصلی در پژوهش حاضر این است: پیامبران الهی برای تحصیل کدام هدف مبعوث شده اند؟ در پاسخ به سؤال مذکور،سه رویکرد عمده و متمایز مطرح و قابل ارزیابی است:یک-رویکرد آخرت گرا دو-رویکرد دنیا گرا سه-رویکرد جامعیت گرا.در رویکرد اول،فرضیه هایی بررسی می شود که هدف بعثت را صرفاً سعادت معنوی و اخلاقی و اخروی می شمارد.این رویکرد؛از نظر روشی انحصارگرایانه و تک بعدی است.در رویکرد دوم،فرضیه هایی بررسی می شود که هدف بعثت را صرفاً عدالت اجتماعی و رفاه مادّی وسعادت دنیوی می شمارد.این رویکرد نیز از منظر روشی انحصارگرا است.در رویکرد سوم،فرضیه هایی بررسی می شود که هدف بعثت را گسترده و شامل می شمارد و در هیچ یک از ساحت های مذکور،منحصر نمی کند.این رویکرد؛از منظر روش شناختی کثرت گرا و چند بعدی است.ظاهراً برخی از نو اندیشان مسلمان،رویکرد اوّل و برخی از فیلسوفان اسلام رویکرد دوم را پذیرفته اند.امّا عموم اندیشمندان و عالمان اسلامی گرایش به رویکرد سوم دارند.در این پژوهش بعد از نقد و بررسی ادلّه این نتیجه بدست می آید که رویکرد جامعیت گرا،درست و قابل دفاع است.ولی از آنجا که تقریرهای گوناگون و بسیار متعارضی برای جامعیت گرایی بیان شده است؛تفسیر خاصّی از این رویکرد عرضه می شود تا هیچ تنافی و تعارضی با نقش حسّ و تجربه و عقل در زندگی اجتماعی نداشته باشد.هر چند بی تردید،اصالت با آبادانی آخرت است و سعادت دنیا هدف نهایی نیست لکن برای رسیدن به غایت اصلی ؛ راهی جز اصلاح امور دنیوی وجود ندارد.و بنابر همین نکته؛تحقّق اهداف بعثت به معنی حضور واقعی و فعّال دین در تمامی عرصه های اجتماعی و طرد و نفی سکولاریسم است.پس با آن که هدف نهایی بعثت پیامبران آسمانی،تحصیل سعادت معنوی و اخروی است امّا برای آن که بتوانند مقدّمات و زمینه های سعادت معنوی و آن جهانی را برای مردم تأمین کنند؛ افزون بر انسان سازی؛به جامعه سازی نیز می پردازند و این جهان مادّی و زندگی دنیوی را نیز بر اساس قوانین و ارزش های الهی سامان می دهند و عدالت را در ساحت های گوناگون اجتماع إقامه می کنند.
آغاز بعثت
سرآغاز تاریخ اسلام از روزى شروع مى شود که پیامبراعظم(ص) در خلوت محبوب در دل غارى که در دامن کوهى در شمال مکه بود صدایى شنید: «یا محمد اقرا»؛ اى محمد! بخوان! (او شگفت زده) گفت: چه بخوانم گفت: اى محمد اقرا باسم ربک الذى خلق، خلق الانسان من علق، اقرا و ربک الاکرم الذى علم بالقلم علم الانسان ما لم یعلم. (علق/آیات ۵-۱)
بخوان به نام پروردگارت که (جهان را) آفرید. همان که انسان را از خون بسته اى خلق کرد. بخوان که پروردگارت از همه بزرگوارتر است همان (۱) که به وسیله قلم تعلیم نمود و به انسان آنچه را نمى دانست یاد داد.
جبرئیل به حضرت محمد (ص) فرمود: ارسلنى الله الیک لیتخذک رسولا (۲)
خداوند مرا به سوى تو فرستاده است تا تو را پیامبر این امت قرار دهم. حضرت محمد(ص) هرساله مدتى به کوه حرا (۳) مى رفت و به عبادت و راز و نیاز و تفکر مى پرداخت تا این که روزى فرشته اى به او گفت: اى محمد! بخوان! محمد (ص) گفت: چه بخوانم؟ فرشته آیات آغازین سوره علق را بر وى قرائت کرد و پیامبر (ص) نیز آن ها را خواند. (۴)
آغاز بعثت رسول خدا (ص) چه زمانى است؟ دیدگاه معروف و مورد اتفاق شیعه امامیه ۲۷ رجب است. اما در میان دانشمندان اهل سنت در زمان دقیق آن اختلاف زیادى است. برخى از اهل سنت مبعث را در رمضان و برخى دیگر در ربیع الاول دانسته اند. در مورد روز مبعث نظرهاى متفاوتى ارائه شده است:
الف) ۱۷ رمضان: طبرى در تاریخ الرسل و الملوک و ابن سعد در طبقات الکبرى (۵) به این قول اشاره نموده اند.
ب) ۱۸ رمضان: ابن اثیر در الکامل فى التاریخ (۶) این دیدگاه را به ابوقلابه عبدالله بن زید جرمى - از محدثان اهل سنت - نسبت داده و طبرى (۷) نیز بدان اشاره نموده است.
ج) ۱۹ رمضان: ابن اثیر به این دیدگاه نیز اشاره نموده است. (۸)
د) ۲۰ رمضان: یعقوبى در تاریخ خود روایت کرده است که ده روز مانده به آخر رمضان در روز جمعه پیامبر (ص) مبعوث شد. (۹)
نخستین آیات
هماهنگى آغاز بعثت با نازل شدن نخستین آیات قرآن کریم باعث شده است تا مورخان، مفسران و دانشمندان علوم قرآنى و حدیث به بررسى و تعیین نخستین آیات نازل شده برپیامبر (ص) بپردازند. دیدگاه هایى در این باره وجود دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از:
۱- پنج آیه نخست سوره علق.
۲- سوره فاتحه الکتاب. (۱۰)
۳- سوره مدثر. (۱۱)
دیدگاه نخست پرطرفدارترین دیدگاه در میان مورخان، مفسران و دانشمندان علوم قرآنى و حدیث مى باشد. از میان مورخان؛ مسعودى (۱۲)، ابن هشام (۱۳)، ابن اثیر (۱۴)، طبرى (۱۵) و یعقوبى در کتاب هاى خود و از میان مفسران شیعه صاحبان تفاسیر: تبیان، مجمع البیان، المیزان، نمونه و از میان مفسران اهل سنت؛ صاحبان تفاسیر: طبرى (که حدود یازده روایت در این باره ذکر مى کند. ) درالمنثور انوارالتنزیل و اسرارالتاویل (معروف به تفسیر بیضاوى) و تفسیرالقرآن العظیم جزو طرفداران این نظریه هستند.
از میان کتاب هاى علوم قرآنى مى توان به الاتقان (۱۶)، التمهید فى علوم القرآن (۱۹۷) البرهان (۱۸) و... اشاره نمود.
براساس روایات رسیده از امامان معصوم علیهم السلام آیات آغازین سوره علق را نخستین آیات نازل شده در غار حرا مى دانند. امام صادق علیه السلام مى فرماید: اول ما نزل على رسول الله (ص) بسم الله الرحمن الرحیم، اقرا باسم ربک... (۱۹)؛ نخستین آیاتى که بر رسول خدا (ص) نازل شد . . . اقرا باسم ربک... بود.
امام هادى (ع) نیز فرمود: جبرئیل به محمد(ص) گفت: اقرا قال: و ما اقرا قال: اقرا باسم ربک الذى خلق. (۲۰)
طبرى (۲۱) از علماى اهل سنت در تفسیر خود ۱۱ روایت و سیوطى (۲۲) ۱۵ روایت نقل مى کند، مبنى براین که در آغاز بعثت نخستین آیات سوره علق بر پیامبر (ص) نازل شده است. طرفداران دیدگاه دوم اندک اند. صریح ترین کسى که در این زمینه سخن گفته زمخشرى در تفسیر کشاف (۲۳) است.
دیدگاه سوم روایتى است که از جابر (۲۴) نقل شده است. اگرچه هرکدام از این دو دیدگاه ممکن است طرفداران اندکى نیز داشته باشند اما در برابر سیل نظریات مورخان، مفسران و دانشمندان علوم قرآنى و نیز روایات فراوانى که به برخى از آن ها اشاره شد و نیز ادعاى اجماع امت مسلمان را به سادگى نمى توان رها کرد و از کنار آن گذشت.
بعثت و منت
در نفس انسان نیازها و غرایز گوناگونى قرار داده شده است که همگى طالب ارضا و هدایت صحیح هستند. خداوند متعال براى هدایت انسان بهترین ابزار را در اختیار او قرار داده و امکانات متعددى به او عطا کرده است تا هم بتواند نیروى خود را صرف ارضاى نفسانیات کند و هم با امکانات و نیروى داده شده بر خواهش هاى نفسانى غلبه کند و کشش هاى درونى را تحت نظم و ضابطه در آورد. دو راهنما نیز در اختیار او قرار داده است تا حق را از باطل و سره را از ناسره متمایز کند؛ یکى در درون انسان که عقل است و دیگرى پیامبران الهى که این راهنما از طریق وحى براى انسان فرستاده مى شود تا تمام رفتارها را به انسان بیاموزد و حدود و مقررات آن را نیز روشن نماید، چون عقل داراى خطا و نقصان است. برترین هادى آن است که داراى مقام عصمت و مرتبط با وحى باشد، تنها راه آن بعثت است.
پس بعثت بزرگ ترین نعمت خداوند بربشراست و جا دارد که خداوند براین نعمت منت گذارد و این احسان و نیکویى را به رخ آنان بکشد، چنان که مى فرماید: لقد من الله على المومنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفى ضلال مبین (آل عمران۱۶۴): خداوند برمومنان منت نهاد (نعمت بزرگى بخشید) هنگامى که درمیان آن ها پیامبرى از خودشان برانگیخت که آیات او را برآن ها بخواند و آن ها را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد و البته پیش از آن در گمراهى آشکار بودند.
خداوند در آیه فوق به خاطر بعثت پیامبراسلام (ص) برمومنان منت مى نهد و این نعمت بزرگ و معنوى را به رخ آنان مى کشد. ممکن است کسى تصور کند که منت گذارى کار صحیحى نیست چرا خداوند در این جا منت مى گذارد، مگر بعثت چه ویژگى هایى دارد و هدف از آن چیست. واژه منت از «من» به معناى چیزى است که با آن وزن مى کنند (سنگ کیلو). و به معناى نعمت سنگین و باعظمت نیز به کار مى رود. بنابراین هر نعمت سنگین و گرانبهایى را منت گویند. کاربرد این واژه دو گونه است: قولى و فعلى (۲۵).
اگر کسى عملا نعمت بزرگى به دیگرى بدهد این همان منت عملى است که بیشتر در مسائل تربیتى و هدایتى و معنوى کاربرد دارد و پسندیده و ارزنده است. که برخى گفته اند: این منت مختص به خداى متعال است. اگر کسى کار کوچک خود را با سخن گفتن بخواهد به رخ دیگرى بکشد و آن را بزرگ جلوه دهد کارى است بسیار زشت که این از منت هاى بشرى است.
در نتیجه منت گذارى بربخشیدن نعمت هاى بزرگ که از جمله آن ها نعمت رسالت است منتى زیباست و من الله یعنى انعم الله، خداوند نعمت بزرگى بخشید و در اختیار مومنان قرار داد. چنان که در جاى دیگر خداوند به خاطر هدایت کردن انسان ها به ایمان بر آن ها منت مى گذارد. بل الله یمن علیکم ان هداکم للایمان . (حجرات/۱۷)
اگر مسلمانان به خاطر پذیرفتن اسلام مشکلات و خسارت هاى زیادى متحمل شده اند نباید فراموش کنند که خداوند بزرگ ترین نعمت را در اختیار آن ها گذاشته و پیامبرى مبعوث کرد تا انسان ها را تربیت کند و از گمراهى ها باز دارد. بنابراین هر اندازه براى حفظ این نعمت بزرگ تلاش و کوشش شود و هر بهایى پرداخته شود بازهم ناچیز است. (۲۶)
فلسفه و اهداف بعثت
پس از قرن ها تحقیق و بررسى درباره مسائل دینى هنوز پرده از اسرار بسیارى از آن ها برداشته نشده است که از جمله آن ها اسرار نهفته نبوت و بعثت است، اگرچه از ظواهر آیات قرآن مى توان استفاده کرد که بعثت پیامبران الهى به ویژه پیامبراسلام (ص) داراى اهدافى مى باشد که بیان خواهد شد و تنها در آیه مورد بحث که خداوند بر مومنان منت گذارده است به سه برنامه از مهم ترین آن ها اشاره شده است: یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه
۱- تلاوت آیات الهى
«یتلوا» از واژه «تلاوت» به معناى پى درپى آوردن، پیروى کردن و خواندن با نظم است (۲۷) که شامل پیروى کردن در حکم وخواندن منظم آیات الهى همراه باتدبر نیز مى شود گویا تلاوت کننده از آیات پیروى کرده یا حروف و کلمات را در پى یکدیگر قرار داده است. پیامبر اسلام (ص) با خواندن آیات پروردگار و آشنا ساختن گوش دل و افکار مردم با این آیات آن ها را آماده تربیت مى نماید که مقدمه تعلیم و تربیت است.
۲- تربیت
یکى از مهم ترین برنامه هاى پیامبر اسلام (ص) تربیت انسان هاست. تربیت به معناى فراهم کردن زمینه ها و عوامل براى به فعلیت رساندن و شکوفا نمودن استعدادهاى انسان در جهت مطلوب است. او باید زمینه ها را براى انسان ها آماده کند تا از نظر عملى بهترین رابطه را با خداى خود (عبادات)، با هم نوع خود (عقود و ایقاعات)، با قوانین و مقررات اجتماعى (حکومت و سیاسات)، با خانواده خود (حقوق خانوادگى) و با نفس خود (اخلاق و تهذیب نفس) داشته باشند تا بتوانند مسجود فرشتگان قرار گیرند. پیامبر (ص) منجى بشریت است. یکى از دانشمندان فرانسوى مى گوید: بزرگ ترین قانون اصلاح و تعلیم و تربیت همان حقایقى است که به نام وحى قسمت به قسمت بر محمد (ص) نازل شده و امروز به نام قرآن در بین بشراست. (۲۸)
پیامبراسلام (ص) در مدتى کوتاه انسان هایى بزرگ مانند على(ع)، زهرا(ع)، سلمان فارسى، ابوذر، مقداد و... را تربیت کرد. حضرت محمد (ص) کاشف معدن هاى نهفته انسانیت بود. زیرا «الناس معادن کمعادن الذهب و الفضه»، مردم مانند معدن هاى طلا و نقره هستند. انسان داراى استعدادهاى نهفته است که براى بهره ورى صحیح باید آنها را کشف کرد تا به ارزش حقیقى خود دست یابند.