مقدمه :
در جامعه معاصر از یک سو معلم رشته زیادی نموده است و از طرفی دیگر میزان عوامل تهدید کننده انسان چه در بعد جسمی و چه در بعد روانی در حال افزایش است، عواملی که زمینه ساز عقب ماندگی ، ناسازگاری ، معلولیت جسمی و اعتیاد و آسیب های اجتماعی هستند. بی شک انسان هم از این مقوله های ساده نگذشته است همواره ذهن کنجکاو او در پس این بوده که علت این وقایع را دریابد ،سپس راهکارهایی برای پیشگیری از وقوع آنها ارائه دهد. (یوسفی ،1382) متاسفانه در بعضی موارد ضعف و وفقدان فرهنگ عمومی باعث شده که افراد عقب مانده ذهنی بعنوان افراد ساده لوح ،دلقک ، مسخره ،دیوانه و مجنون وسیله ای برای خنده و تفریح دیگران قلمداد شوند و یا گاهی مورد ترحم قرار گرفته طرد شده اند، که البته برای جلوگیری از این برخوردها، افزایش معلومات و اطلاعات و رشد فرهنگ عمومی بسیار ضروری است (حاج بابائی ،1379) فرد معلول در هر دوره از زندگیش تفاوتهایش را با سایرین لمس می کند و دچار استرس زیادی می شود در نهایت کارکردهای شغلی ، اجتماعی و تحصیلی خانواده های آنها نیز احتمالاً‌در معرض تهدید و تخریب قرار میگیرد. شدت معلولیت ، جنس و سن کودک تحصیلات و درآمد خانواده و نوع معلولیت نیز بر استرس تجربه شده از سوی والدین موثر هستند . بررسی نیمرخ روانی مادران کودکان عقب مانده ذهنی نیز نشان دهنده این است که بین آنها و مادران کودکان عای در سه عامل افسردگی ،روانپزشکی و شکایات جسمانی تفاوت معناداری وجوددارد. (بنگر، 1384) بنابراین وجود فرزند معلول عامل موثر بر کیفیت زندگی والدین می باشد. کیفیت زندگی مفهومی چند وجهی،نسبی، متاثر از زمان و مکان و ارزشهای فردی و اجتماعی است. شکی نیست که واقعیتها و شرایط عینی در وضعیت مادی زندگی فرد نیز در آن نقش تعیین کننده دارند( غلامعلیان ، 1386) کیفیت زندگی در سطح فردی به جهان بینی فرد و نگاه او به زندگی بستگی دارد. همه ی بحث کیفیت زندگی سرانجام به فرد بر می گردد. این فرداست که باید احساس کند همه تلاشهایی که در جهانی ملی و محلی صورت می گیرد زندگی او را بهبود می بخشد (خوارزمی ،1386) اینجاست که مشاوره و آموزشهای گروهی نقش حساس و حرفه ای خود را ایفا می کند و خانواده را به این باور می رساند که هر چند حضور کودک معلول در خانواده محدودیتهای ناخواسته ای را به آنها تحمیل می کند ولی این بدان معنا نیست که آنها قدرت هر گونه ابتکار عمل را از دست داده و با مسائل منفعلانه بر خورد کنند. یعنی خانواده به عنوان یک نظام مد نظر قرار می گیرد و کمک به شخص از دیدگاه تاثیر روابط بین فردی و چگونگی سیستمی که فرد در آن به سر می برد، آغاز می شود (کیهانی ، 1380) در این خصوص نظریه انتخاب گلاسر به افراد کمک می کند تا مسئولیت کارهای خویش را بپذیرند و بتوانند بیاموزند که این خود ماهستیم که تمام اعمال مان از جمله بدبختی هایمان را انتخاب می کنیم. دیگران نه می توانند ما را بدبخت کنند و نه خوشبخت. این نظریه به افراد یاد می دهد که چرا و چطور این انتخابهای دردناک و حتی جنون آمیز را می کند و چطور می توانند انتخابهای بهتری داشته باشند. نظریه انتخاب میگوید: ما بیش از آنچه تصور می کنیم بر زندگی خود کنترل داریم و متاسفانه بخش زیادی از این کنترل موثر نیست . بهترین راه آموختن نظریه انتخاب تمرکز بر دلایل ما در انتخاب مصیبتهای مشترکی است که معتقدیم به صورت اتفاقی برای ما پیش آمده است. گلاسر به ما می آموزد که انگیزش رفتار انسان درونی است و توسط تکانه هایی می باشد که ریشه در ساختار ژنتیکی دارند و سعادت انسان به طور بسیار زیادی به چگونگی اداره همین تکانه ها وابسته است با این بیان فرا فیزیکی درباره ماهیت انسان است (اسکین 2002)
یکی از کاربردهای این نظریه افزایش کیفیت زندگی والدین است که کودک معلول دارند و درواقع برای انتخاب و اختیار زندگی این افراد و داشتن کنترل درونی آنها بر روی افکار و احساسات خود موثر می باشد ، چرا که افکار منفی و خود را قربانی گذشته و حوادث گذشته دانستن ارتباط مستقیم با اعمال و احساس هر فردی دارد و نظریه انتخاب تمرکزش بر این اعمال و افکار است.
بیان مسئله :
امروزه در تمام جوامع انسانی به دلایل مختلفی چون صنعتی شدن ،تهاجم فرهنگی و غیره معلولیت های جسمی،روانی و اجتماعی افزایش یافته است. بنابراین توجه به معلولان و افراد ناتوان و نیروهایی که به نوعی با آنها سر و کار دارند مثلا‌ً متخصصان ، مشاوران نوتوانی و خانواده ای معلولان ضروری به نظر می رسد (گلاسر،2004)
معلولیت به ناتوانی در انجام تمام یا قسمتی از فعالیتهای عادی زندگی فردی یا اجتماعی به علت وجود نقصی مادرزادی یا اکتسابی، در قوای جسمانی و یاروانی اطلاق می شود. بیش از چهار درصد افراد جامعه را معلولان تشکیل می دهند و برخی بیماریها و حوادث به تعداد آنها می افزاید (شیر محمدی،1389) آمارها نشان می دهند که از هر 10 کودکی که در جهان متولد می شوند. یکی معلول به دنیا می آید و یا بعد به دلیل یک حادثه معلول می شود، یک چهارم از جمعیت جهان تحت تاثیر معلولیت به عنوان مددکار یا اعضای خانواده معلول هستند به دنیا آمدن یک کودک معلول والدین را دچار یک شوک قوی عاطفی می نماید. بعبارت دیگر والدین این کودکان یک واکنش سوگ تمام عیار را تجربه خواهند کرد (بنگر ،1384) بسیاری از والدین کودکان معلول، احساساتی همچون شوک،انکار، عصبانیت، گناه، متهم کردن دیگران و سردرگمی را تجربه می کنند. مهمترین شاخص در بهداشت روان این خانواده نحوه نگرش و برخورد افراد جامعه است . تحصیلات دانشگاهی طبقه اجتماعی و در آمد خانواده از عوامل مهمی است که بر نگرش و نوع رفتار والدین تاثیر می گذارد. ( شیر محمدی،1389) پژوهشها نشان داده است رنجش، ناکامی و اضطراب اینگونه والدین بیشتر از والدین عادیست . بعلاوه رنجشها موجب کشمکش هایی در خانواده می شود همچنین همبستگی مثبت بین پرخاشگری و تنیدگی در والدین دانش آموزان معلول نسبت به والدین دانش آموزان عادی نشان داده شده است و می توانند ناشی از تاثیر منفی فرزند معلول بر سلامت روانی والدین باشد. (خانبانی و نشاط دوست، 1384) بنابراین معلولیت کودکان تاثیر منفی بر سلامت روانی والدین و در نتیجه برکیفیت زندگی آنها دارد. مفهوم کیفیت زندگی مفهومی است بسیار انتزاعی و برحسب نیاز می توان برای آن تعریف عملیاتی ارائه کرد. کیفیت زندگی مفهومی است چند وجهی و نسبی و نمی توان برای آن تعریفی مطلق و جهانی فرض کرد. کیفیت زندگی به شدت از زمان ، مکان و عوامل تشکیل دهنده مربوط به دوره زمانی و مکانی جغرافیایی و ارزشهای فردی و اجتماعی متاثر است . در ارتباط با کیفیت زندگی مهم نیست که فرد از نظر عینی چه شرایطی داشته باشد( جنسیت ، قد،تحصیلات، شغل، درآمد) بلکه کیفیت زندگی به مقدار زیاد بستگی به این دارد که فرد چه احساسی درباره خودش دارد و فرد از کارش راضی باشد و با اطرافیانش رایطه مناسبی داشته باشد. (خوارزمی، 1389)
سلامت جسمانی و روانی از عوامل بسیار مهم و تاثیر گذار بر کیفیت زندگی است و در خانواده ای که فرزند معلول دارند این موضوع از اهمیت ویژه ای برخوردار است. سازگاری زناشوی ، پرخاشگری، افسردگی در به خصوص مادران و شکایات جسمانی تحت تاثیر معلولیت کودک قرار دارد که با توجه به سایر متغیرهای والدین ممکن است در جهت مثبت یا منفی باشد. ( بنگر، 1384)عنایت و توجه کامل به افراد معلول و خانواده های آنها از مهمترین مسائل و از بهترین سرمایه گذاریها برای پیشرفت یک کشور محسوب می شوند. بدیهی است چنین توجهی مستلزم تمهید است لازم به خصوص تربیت نیروی انسانی متخصص، فراهم کردن امکانات لازم برای معلولین و آماده سازی زمینه های رشدی و سازگاری برای خانواده های آنها می باشد (یوسفی،1382) یکی از تئوریها که برافزایش سلامت روانی و جسمی بهبود و بالابردن کیفیت زندگی موثر است ،تئوری انتخاب گلاسر (واقعیت درمانی) است. نظریه کنترل توصیفی است از اینکه مغز چگونه بعنوان یک سیستم کنترل کار می کند و تبیینی است برای اینکه همه رفتارها نتیجه کوشش انسانها برای ارضای یک یا چند نیاز فیزیولوژیکی و روانشناختی آنهاست (چانگ،1994) نظریه گلاسر در درمان اعتیاد، افسردگی، خشم،کاهش میزان پرخاشگری، بهبود خود پنداری، درونی کردن مکان کنترل و کاهش ابعاد خشونت موثر بوده است. از آنجا که حفظ سلامت و بهداشت روانی والدین از اهمیت ویژه ای بر خوردار است ووجود فرزندان معلول بر کیفیت زندگی آنها اثر منفی دارد بنابراین این پژوهش در جهت بررسی آموزش نظریه انتخاب گلاسر بر افزایش کیفیت زندگی والدین کودک معلول ذهنی یا جسمی دارند می باشد و امید است گام مهمی در جهت غنی سازی و افزایش کیفیت زندگی و بهزیستی کلی آنها باشد. بنابراین مسئله اصلی این پژوهش این است که آیا با آموزش نظریه انتخاب گلاسر کیفیت زندگی والدین کودک معلول ذهنی و یا جسمی دارند افزایش دارد یا نه ؟
اهمیت تحقیق
ابعاد کیفیت زندگی بشر امروزه را شاید بتوان به طور کلی به شرح زیر بیان کرد: سرعت استفاده هر چه بهتر از زمان، تنوع و انعطاف، پاسخ به نیازهای عملکردی،گذراندن اوقات زندگی، کار، فراغت، کسب آگاهی، امنیت، ایمنی و سلامت (صدیقی ،1386) هونکویست(1982) کیفیت زندگی را بر اساس مطالعات خود و یافته های سایرین به عنوان نیاز بیان شده و رضایت عملی در ابعاد اصلی زندگی با تمرکز خاص بر احساس خوب بودن تعریف می نماید. کیفیت زندگی به م قدار زیادی از ارزشها متاثر بوده و درواقع به تصورات و ادراک فرد از اقعیتهای زندگی بستگی دارد. در این میان کیفیت زندگی خانواده هایی که کودک دارای معلولیت ذهنی یا جسمی دارند، حائز اهمیت است. واقعیت این است که کودک در مرکز تعاملاتی قراردارد از متعیرهای خانوادگی، روش فرزند پروری ،روابط زناشویی، و نیز توانمندی ها و ناتوانی های شناختی- عاطفی خود او اثر می پذیرد. دقیقا به همین دلیل است که پرورش و آموزش کودکان بدون توجه به خانواده کار دشواری خواهد شد. والدین کودک معلول دچاراحساس گیجی، آشفتگی فکری و درماندگی میشوند و آن نقطه آغازی برای کشمکش ای خانوادگی نیز می باشد. در نهایت برخی از والدین به سازگاری می رسند