رویکرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و ترکیبهای طبیعی در صنایع دارویی، آرایشی - بهداشتی و غذایی و بدنبال آن توجه مردم، مسئولین و صنایع داخلی به استفاده از گیاهان دارویی و معطر نیاز مبرم به تحقیقات پایه ای و کاربردی وسیعی را در این زمینه نمایان می سازد.
گیاهان دارویی یکی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی ایران هستند که در صورت شناخت علمی، کشت، توسعه و بهره برداری صحیح می توانند نقش مهمی در سلامت جامعه، اشتغالزایی و صادرات غیر نفتی داشته باشند.
بخش تحقیقات گیاهان دارویی و محصولات فرعی یکی از بخش های تحقیقاتی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع است که به منظور تحقیق در زمینه جمع آوری، شناسایی، کشت واهلی کردن و بررسی مواد موثره گیاهان دارویی، معطر، رنگده و آبزی کشور، از سال 1368 به طور مستقل فعالیت خود را آغاز کرده است. نتایج حاصل از تحقیقات این بخش می‌تواند در بهره برداری صحیح این نوع گیاهان از عرصه های طبیعی، بررسی امکان تولید انبوه آنها (کشت در مزرعه) ، برگزاری دوره های آموزشی در زمینه های مرتبط، تولید داروهایی با منشا گیاهی، ایجاد اشتغال و نیز امکان صدور فراورده های گیاهی، مورد استفاده قرار گیرد. اهداف بخش توسط گروههای زیر پی گیری می شود.
1. گروه تحقیقات جمع آوری و شناسایی
2. گروه تحقیقات کشت و اهلی کردن
3. گروه تحقیقات شیمی گیاهی
گروه تحقیقات جمع آوری و شناسایی
تحقیقات این گروه در زمینه معرفی گونه های دارویی معطر، رنگده، آبزی و محصولات فرعی جنگل و مرتع، بررسی رویشگاههای طبیعی و انجام مطالعات اکولوژی در سطح کشور می باشد. محققان این گروه با استفاده از منابع قدیم و جدید و فرهنگ های مختلف مردمی، این نوع گیاهان را که از ارزش بالایی برخوردارند، معرفی می‌نمایند. همچنین بررسی‌های فنولوژیک در عرصه های طبیعی، احداث قرق، پایگاه و ارائه توصیه های کارشناسی در مورد روشهای جدید بهره برداری و زمان مناسب جمع‌آوری از دیگر وظایف این گروه است.
زمینه‌های تحقیقاتی گروه جمع آوری و شناسایی
- معرفی گونه های دارویی، معطر، رنگده و آبزی
- بررسی رویشگاه های طبیعی این گیاهان در کشور
- بررسی مناطق پراکنش این گیاهان و گیاهان مولد محصولات فرعی در کشور
- بررسی عوامل و نحوه تولید محصولات فرعی جنگل و مرتع
- بررسی اثر عوامل محیطی بر گیاهان مولد محصولات فرعی جنگل و مرتع
- بررسی و انتخاب روشهای مناسب بهره برداری از محصولات فرعی جنگل و مرتع
- بررسی فنولوژی گیاهان دارویی و معطردر عرصه های طبیعی
- احداث کلکسیون زنده گیاهان دارویی و معطر بومی کشور
- جمع‌آوری گونه‌های دارویی برای احداث هرباریوم
گروه تحقیقات کشت و اهلی کردن
اهلی کردن گیاهان دارویی، معطر و رنگده به منزله فراهم نمودن امکان رشد و تولید در شرایط زراعی و کنترل شده برای انواع خودروی آنها است.
اهداف کشت و اهلی کردن، کاهش فشار از عرصه های طبیعی، حفظ ذخایر توارثی و همچنین افزایش کیفیت و کمیت تولید این گیاهان است. بدین منظور طرحهای تحقیقاتی مختلفی با بکارگیری تیمارهای متنوع زراعی، به اجرا در می آید.
با توجه به تاثیر عوامل محیطی، شرایط جغرافیایی و وضعیت اکولوژی محل رویش بر کمیت و کیفیت مواد موثر گیاهان مذکور, مطالعات دقیق و گسترده در مورد نقش عوامل فوق و ارتباط آنها با رشد، عملکرد و کیفیت گیاه ضروری است. ازجمله عوامل مهم : عرض جغرافیایی، ارتفاع محل، درجه حرارت، نوع و عمق خاک میزان آب و مواد غذایی مورد نیاز گیاه، سازگاری گیاه، تحمل آن در برابر شرایط نامساعد، تنش های محیطی و نیز کمیت و کیفیت تولید می باشند. بنابراین لازم است با انجام آزمایشهای دقیق و مناسب و بکارگیری تیمارهای ذکر شده نیازهای ه رگونه شناسایی و میزان سازگاری در برابر عوامل محیطی مشخص گردد.
زمینه‌های تحقیقاتی گروه کشت و اهلی کردن:
- جمع‌آوری اطلاعات فنولوژیک، اکولوژیک و فیزیولوژیک گیاهان
- دارویی، معطر، رنگده و آبزی
- جمع آوری بذر، قلمه و نشاء (گیاهان آبزی) از توده های همگون
- گونه های مورد نظر
- تعیین قوه نامیه، میزان جوانه زنی و بررسی پیش تیمارهای لازم
- تحقیق در زمینه کشت ارگانیک گیاهان دارویی و معطر
- کشت بذور گونه های جمع آوری شده و اعمال تیمارهای زراعی
- احداث خزانه و گلخانه های تحقیقاتی
- تعیین نیازهای غذایی، آبی، حرارتی و نوری گیاهان دارویی
- تعیین شاخص فیزیولوژیک رشد(NAR-RGR-CGR-LAI,DM)
- براساس ماده خشک و سطح برگ
- تعیین الگوی ریاضی مرتبط با توان تولید در مناطق اکولوژیک
- بررسی آفات، بیماریها و علفهای هرز در مناطق کشت شده
- معرفی گونه های سازگار و حاوی متابولیت‌‌‌های ثانویه قابل توجه، به منظور کشت در سطح وسیع و تولید انبوه
- شناسایی ژنوتیپ ها و اکوتیپ های مختلف گونه‌های دارویی، معطر و رنگده
- انتخاب بهترین ها از میان توده های ناهمگون طبیعی و زراعی
- بررسی روابط و همبستگی های فنوتیپی و ژنوتیپی میان صفات
- مرفولوژیک و میزان مواد موثر
- ارایه روشهای مناسب اصلاحی جهت افزایش کمی و کیفی تولید
- تعیین شاخص های انتخاب (Selection index) ، جهت به گزینی
- مقایسه ارقام اصلاح شده خارجی با گونه های بومی داخل کشور از لحاظ سازگاری، عملکرد و مواد موثر
گروه تحقیقات شیمی گیاهی
از آنجا که استفاده از گیاهان دارویی، معطر، رنگده و آبزی در صنایع مختلف دارویی، آرایشی، بهداشتی و غذایی به شناسایی کمی و کیفی ترکیبهای موجود آنها مربوط می شود این گروه با هدف بررسی علمی (استخراج و شناسایی) مواد موثره گیاهان مذکور و محصولات فرعی جنگل و مرتع، فعالیت خود را شروع نموده است. این گروه تاکنون تعداد زیادی از گونه گیاهی دارویی و معطر را از نظر کمیت و کیفیت مواد موثر مورد بررسی قرار داده و نتایج تحقیقات خود را در مجلات معتبر داخلی و خارجی ونشریات و کتب موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع منتشر نموده است.
قسمت تجزیه دستگاهی آزمایشگاه شیمی گیاهی، دارای دستگاههای نوین و پیشرفته برای جداسازی و شناسایی ترکیبهای مهم از این نوع گیاهان است د رضمن آزمایشگاه شیمی گیاهی دارای امتیاز اکرودیته اسانسها از موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی می باشد.
دستگاههای شناسایی:
- گازکروماتوگرافی GC
- گازکروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی GC/MS
- کروماتوگرافی مایع با کارآ‌یی بالا (HPLC)
- جذب اتمی (AA)
- اسپکتروفتومتر مرئی، ماورا بنفش (UV-VIS)
زمینه‌های تحقیقاتی گروه شیمی:
- ارائه اطلاعات علمی و کاربردی در زمینه ترکیبهای گیاهان دارویی، معطر، آبزی و محصولات فرعی آنها
- استخراج مواد موثره از گیاهان مذکور و محصولات فرعی آنها.
- تعیین بهترین روش استخراج مواد موثر از این گیاهان
- تعیین مناسبترین زمان برداشت محصول و یا اندام گیاه برای
- استخراج و دستیابی به حداکثر کمیت و کیفیت مواد موثر
- بهینه سازی عصاره ها و اسانس های گیاهی به روشهای فیزیکو- شیمیایی.
- شناسایی کمی و کیفی موادموثره گیاهان مذکور به کمک روشهای دستگاهی.
- تعیین روشهای استخراج موادموثره در سطح نیمه صنعتی از این نوع گیاهان.
1- جمع آوری و شناسایی و معرفی گیاهان دارویی ایران
یکی از اهداف مهم بخش گیاهان دارویی، جمع آوری گیاهان دارویی و تهیه نمونه های هرباریومی، تعیین دقیق اسامی علمی، شناسایی کولتیوارها و یا ارقام مختلف و همچنین جمع آوری گیاهان معطر، رنگده و آبزی می باشد. در این راستا و در قالب یک طرح ملی گیاهان دارویی ایران در استانهای مختلف شناسایی شده و به جز برخی استانها که در حال حاضر در حال اجرای مراحل نهایی طرح هستند. در سایر استانها این طرح خاتمه یافته و نتایج آن موجود است.
2 - بررسی اکولوژیک گیاهان دارویی و محصولات فرعی
شناسایی ویژگیهای اکولوژیک گیاهان دارویی و معطر در رویشگاه های اصلی و تهیه جداول مربوط به جهت , شیب, ارتفاع , دما , نوع بستر. خاک محل رویش , میزان رطوبت و سایر عوامل اقلیمی و گونه های همراه از عمده برنامه های بخش گیاهان دارویی می باشد. مطالعه شرایط اکولوژیک رویشگاههای گونه های اسانس دار و روشهای تجدید حیات گیاهان مولد محصولات فرعی در استانهای مختلف کشور انجام می شود. شناسایی اکوتیپ های مختلف و مناسب جنسهای گیاهان دارویی و نیز تهیه نقشه های پراکنش گیاهان دارویی و تحقیق در زمینه اثر رویشگاه بر ویژگیهای فنولوژیک و مورفولوژیک این گیاهان نیز توسط محققین گروه جمع آوری و شناسایی صورت می گیرد.
3- بررسی گیاهان دارویی و محصولات فرعی مورد مصرف در طب سنتی و متداول
هرگیاه دارویی در زبانها و فرهنگهای مختلف تحت نامهای متفاوتی نامیده می شود ولی فقط دارای یک نام علمی است. گردآوری اسامی علمی و واژه های بکار رفته در منابع مختلف از کارهای اولیه بخش برای نامگذاری صحیح گیاهان دارویی است. همچنین جمع آوری اطلاعات در مورد مصارف محلی و مقایسه با منابع قدیم و جدید نیز از دیگر تحقیقات انجام شده در بخش است که در آن به بررسی جایگاه گیاهان دارویی و گیاه درمانی در کتب و متون مختلف و تحقیق و بررسی اطلاعات منطقه ای در زمینه کاربرد گیاهان دارویی پرداخته شده است.
4- بررسی منابع تولید کننده و نحوه تولید شیرابه های قندی (مانها) درگیاهان
برخی از گیاهان مولد محصولات فرعی مثل گزانگبین خوانسار، گزانگبین شهداد. گز علفی ، ترنجبین، شکرتیغال، بیدخشت(بیدانگبین)، شیرخشت، دارای ترکیبهای مهمی هستند. بررسی و شناسایی عامل تولید، نحوه ایجاد و دوره زندگی آنها از دیگر فعالیتهای تحقیقاتی بخش در زمینه محصولات فرعی بوده که نتایج تحقیقات آنها موجود است.
5- بررسی اثرات بهره برداری در ادامه حیات و زاد آوری گیاهان مولدمحصولات فرعی جنگل ومرتع
استفاده بهینه از محصولات فرعی جنگل ومرتع در جهت رشد اقتصادی روستائیان و درآمد ارزی برای کشور از اهمیت خاصی برخوردار است. از آنجا که بقای گیاهان مولد محصولات فرعی همواره مورد توجه می باشد از اهداف بخش، تعیین بهترین روش و دفعات بهره برداری از گونه های مختلف مولد این محصولات بوده است.
بررسی اثرات تخریبی بهره برداری و تیغ زنی بر گیاهان مولد صمغ و رزین ، بررسی اثرات بهره برداری در بقا و زادآوری گیاهان مولد محصولات فرعی در مراتع ، بررسی اثرات زمان بهره برداری بر کمیت وکیفیت و بقا گیاهان مانند سقز، باریجه، کتیرا و آنغوزه حائز اهمیت می باشد همچنین تعیین سن اندامهای زیر زمینی مورد بهره برداری در مراتع، پتانسیل تولید و حد مجاز بهره برداری ، مقایسه میزان صمغ و رزین در روشهای مختلف بهره برداری مورد توجه گروه جمع آوری می باشد که در این راستا طرحهای مختلفی به اجرا در آمده و نتایج آنها موجود می باشد.