مرور سوابق نظری و پیشینه مورد مطالعه:
یحیی بیات 1380 در تحقیقی که با عنوان عوامل درون مدرسه ای موثر بر خلاقیت دانش آموزان انجام داده نشان می دهد که بین رفتارهای حمایتی، هدایتی، و ممانعتی مدیر و خلاقیت دانش اموزان رابطه معنادار آماری وجود ندارد ولی بین جنسیت و خلاقیت همبستگی معناداری وجود دارد.پسران در مقایسه با دختران از نظر خلاقیت (مجموع نمرات و انعطاف پذیری و بسط و ابتکار) نمرات بالایی را کسب نمودند پس در نتیجه این پژوهش دانش آموزان پسر خلاق تر از دانش آموزان دختر بوده اند.
علی رقم رابطه همبستگی کوچک بین نمرات آزمون های خلاقیت و آزمون های هوش صاحب نظران معتقدند که نباید انتظار داشت افراد خلاق در میان افراد دارای هوش بهر کم یافت شود.گیلفورد و کریستین سن( 1973) درباره رابطه بین هوش بهر و خلاقیت گفته اند که تایک سطح معین از هوش بهر، یعنی حدود 120 بین هوش و توانایی های خلاق قدری همبستگی وجود دارد.اما بالاتر از هوش بهر 120 این هبستگی دیده نمی شود.هم چنین گفته شده است که دانش آموزانی که از لحاظ پیشرفت تحصیلی از دیگران وضع بهتری دارند یا احتمال بیشتری ممکن است دارای ویژگی های تفکر خلاق باشند.(سیف، 1372)
روان شناسان ، هوش را مهارتی هم گرا یا استعدادی می شناسند که به طور کامل به سوی پاسخ متوجه می شود.در حالی که خلاقیت را استعدادی واگرا دانسته اند که پاسخ های گوناگونی را مجسم می سازد.تحقیق های انجام یافته پیرامون هوش و خلاقیت نشان داده اند شاگردانی که در این دو امر برجسته بوده اند می توانستند در خود تسلط و آزادی کامل به وجود آورند و هم دارای رفتار بزرگسالان و کودکان باشند آنهایی که از لحاظ هر دو ویژگی در پایین ترین مرتبه قرار داشتند افرادی گیج و سر درگم به نظر می رسیدند که غالباً رفتاری دفاعی یا تلافی جویانه داشتند ، فعالیت های شدید دفاعی در پیش می گرفتند و به انواع بیماریهای روان تنی گرفتار بودند اما کسانی که از هوش بالا برخوردار بوده اند و در خلاقیت در درجه پایین بودند به آن دسته از شاگردان اختصاص داشت که در درس های خود وسواس فراوانی به خرج می دادند و از شکست های تحصیلی واهمه داشتند.ولی کسانی که در درجه پایین هوش بودند ولی از جهت خلاقیت مقام والایی داشتند.غالباً از خود و از مدرسه بی زاری نشان می دادند و به مدرسه و درس و معلم با دیده خشم و ناراحتی می نگریستند و زمانی که از کارهای درسی نگرانی نداشتند استعداد و درخشان خود را در خلاقیت و مهارت های شناختی به خوبی بروز می دادند( پارسا، 1371 ص 91).
با روز(1966) در مطالعه خود همبستگی بین خلاقیت و معدل نمره های تحصیلی را در پسران 40% و در دختران 61% گزارش کرده است.
حشمتی (1376) نیز همبستگی معناداری را بین خلاقیت و پیشرفت تحصیلی به دست آورده است و اعلام نموده است که خلاقیت با درس های املاء – انشاء قرائت فارسی، ریاضی و هنر همبستگی دارد ولی این همبستگی با درس علوم مشاهده نشده است.
ادبیات و پیشینه تحقیق:
هنگامی که ما عبارت « شخص خلاق» را می شنویم.احتمالاً به فردی مشهور، خارق العاده و عجیب فکر می کنیم که زندگی غیرمعمولی دارد و کارهای شگفت انگیز و غیرمتقربه زیادی انجام داده است.این طرز تفکر نشان می دهد که تعداد بسیار کمی از افراد می توانند خلاق باشند.در حالی که خلاقیت فرد را توصیف نمی کند بلکه ایده ها و تولیداتی را که به طرز مناسبی تازگی دارند تعریف می کند.
خلاقیت چیزی نیست که در اختیار گروه خاصی از افراد باشد بلکه خلاقیت یک ظرفیت ذهنی است که همگی افراد نسبت یا درجه ای از آن را در اختیار دارند و با ترتیب صحیح می توانند آن را شکوفا کرده و به فعلیت برسانند.
خلاقیت یعنی رسیدن به نتیجه ای که آن را از قبل پیش بینی نکرده باشیم، اصطلاح « آهان فهمیدم» اصطلاحی است که همگی ما بارها آن را به کار برده ایم ولی افراد خلاق کسانی هستند که فراوان از این اصطلاح استفاده می کنند.مکنیون برای خلاقیت سه شرط را لازم می داند، وی معتقد است خلاقیت متضمن پاسخ یا مفهومی نو است، باید مشکل گشا باشد و مبتکرانه صورت گیرد.وی همچنین در گزارش پژوهشی خود نتیجه می گیرد که افراد خلاق در تفکر خود مستقل ترند ولی در عین حال از پیشنهادها و داده های ارائه شده توسط دیگران با آغوش بازتری استقبال می کنند؛ آنها موفق پذیرتر و در عین حال خود رأی تر هستند، شوخ تر و در عین حال عبوس ترند( تورنس ، ترجمه قائم زاده، 1372).موریس دبس نیز بیان می کند که خلاقیت فرآیندی فکری است که با هوش معمولی که بوسیله هوش بهر ارزیابی می شود تفاوت دارد.خلاقیت به تفکر واگراست که تحلیل را به کار می برد و نوآوری را در سطوح مختلف افزایش می دهد.هم چنین خلاقیت مستقیماً در کار خلق و ایجاد شرکت دارد و در کودک کم سال ابتدا به شکل متعدد و فراوان دیده می شودو بعد به تدریج تفکیک می گردد و ساخت می یابد تا که بالاخره به تولید انرژی معینی منتهی می شود.علاوه بر این خلاقیت در تمامی فعالیت های انسانی ، فنون ، اقتصاد، علم و.. دیده می شود(بودو ، 1385)
استاین خلاقیت را فرآیندی می داند که نتیجه آن یک اثر شخصی است و توسط گروهی اجتماعی در یک برهه زمانی به عنوان چیزی مفید و ارضا کننده پذیرفته می شود انرسن نیز معتقد است خلاقیت دارای چند بعد است و عبارت است از عمیق تر کندن، دوباره نگاه کردن، خط زدن اشتباه ها و.... و کسی که مسأله خلاق را حل می کند باید قادر باشد مسأله را گسترش داده، آن را باز کند و یا اجزای آن را تشخیص دهد ( تورنس، ترجمه قاسم زاده، 1372). وی هم چنین بیان می کند که خلاقیت در کودکان امری همگانی است ولی در مورد بزرگ سالان تقریباً وجود ندارد، خود به خود این سئوال پیش می آید که چه بر سر این توانایی عظیم و همگانی بشر می آید( بودو، ترجمه خانزاده، 1385).
تورنس معتقد است، فرد خلاق کسی است که توانایی دیدن اشیاء از نظرگاه های تجسمی و نگرش به مسایل از نقطه نظرهای مختلف را دارد.وی بیان می کند که فرد خلاق می تواند به طور مکرر به یک جسم یا وضعیت معمولی برگردد و آن را به طور متفاوت و هیجان انگیز درک کند، نویسنده خلاق کسی است که بتواند زندگی را به طرق جدیدی ببیند و دیده های خود را از طریق اشعار، داستان ها، نمایشنامه ها و سایر کارهای ادبی به نمایش درآورد، هنرمند نقاش و یا عکاس کسی است که بتواند مسایل را از دیدگاهی متفاوت ببیند و آنچه را می بیند از طریق یک نقاشی، مجسمه، عکس یا فیلم عرضه کند در هر زمینه از کوشش خلاق پیشرفت های بزرگ از افرادی به دست آمده که به آنچه به طور مکرر خود و دیگران دیده اند به طریق جدیدی بنگرد( اسبورن، ترجمه قاسم زاده، 1375).
اَش 1975معتقد است افراد خلاق به استقلال و خودمختاری گرایش دارند و این متضاد فعالیت هم رنگی است.وی همچنین ثابت کرده است که افراد معینی مجبور می شوند تحت فشار اکثریت باورهایی را بپذیرند که با آمادگی های ادراکی خود آن ها در تعارض است، در حالی که عده ای دیگر تسلیم فشار گروه نمی شوند و استقلال و قضاوت خود را محفوظ می کنند.این تفاوت، افراد را به سازشکار و غیرسازشکار تقسیم می کند که دومی از خصوصیات افراد خلاق است( شریعت پناهی، 1373)
به طور تقریبی همه وقتی با یک وضعیت ناقص رو به رو می شوند گرایش به قضاوت فوری درباره آن دارند که نتیجه این رفتار عدم دستیابی به راه حل های ابتکاری است که این راه حل ها خسته کننده و عاری از هیجان هستند چنان که از روان شناسی گشتالت به خوبی روشن است یک شکل ناتمام ، در شخص تنش هایی برای وحدت بخشیدن و تکمیل بر می انگیزد.از این جا که این تنش باعث ایجاد گرایش در پخص برای « بستن زودرس» می گردد که نشانه آن تکمیل شکل به ساده ترین و واضح ترین صورت ممکن است در صورتی که این تنش کنترل شود به واکنش ها و پاسخ های ابداعی منجر می گردد.فرد خلاق کسی است که قادر است جهت ایجاد ایده های مبتکرانه ، برخوردی بازداشته و این گشودگی را به حد کافی ادامه دهد.
تعریف جامعی که از خلاقیت می توان ارائه داد تعریفی است که توسط ارلیچ ارائه شده است.وی معتقد است خلاقیت عبارت است از تجدید سازمان تجاربی که منحصر به فرد بوده و متفاوت از دانسته های قبلی است.در این تعریف به چند ویژگی برخورد می کنیم که به شرح آن ها پرداخته خواهد شد.
« تجدید سازمان اطلاعات» بدین معنا است که فرد خلاق همان اطلاعاتی که همگی ما در اختیار داریم، دارد ولی او می تواند این اطلاعات و تجارب را در رابطه های جدیدی قرار دهد و از نو سازمان بندی کند و به نتیجه ای نو برسد.« منحصر به فرد بودن» ویژگی دیگری بدین معنی است که فرایند خلاقیت به دلیل شخصی و درونی بودن دوبار تکرار نمی شود فرایندهای عینی که دوبار تکرار می شوند دیگر فرآیندی خلاق نیستند بلکه تبدیل به حل مسأله می شوند.منحصر به فرد بودن به تنهایی برای یک عمل خلاقه کافی نیست بلکه عمل خلاق باید در جهت رسیدن به یک هدف ، مفید واقع شود.
خلاقیت بیشتر اوقات در فرآورده هایی تجلی می کند که تخیل در به وجود آمدنشان نقش اساسی دارد.فرد خلاق گویی در یک بازی است، یعنی مقوله های خاص خود را می آفریند، به علاوه در برابر بسیاری از مسایل با طیب خاطر همان بازخوردی را ظاهر می کند که در مقابل بازی نشان می دهد.کودکی که خلاق است بازی ها، داستان ها، و اسباب بازی های جدید ابداع می کند یا در قبلی ها تجدید نظر می کند، داستان های تخیلی می گوید یا راه حل های زیادی برای مسایل ایجاد می کند، ارتباط ها و وابستگی های غیرعادی را درک می کند، حوادث و تجارب را به روش های غیرمعمول تفسیر می کند رویاباف است.درباره مسایلی اظهار شگفتی می کند که در سن او غیرعادی است، ممکن است در سال های اول زندگی یک هم بازی خیالی داشته باشد، از رویاها، افسانه پریان و داستان های علمی لذت می برد.ساختمان ها و فرایندهای جدید را مجسم نموده و می تواند آن ها در گفتار ، نوشتار، هنر ، موزیک و یا سایر اشکال هنری بیان کند(ارلیچ، ترجمه کلانکی، 1372).
برخی خلاقیت را با حل مسأله یکی می دانند.گانیه معتقد است یادگیری، سطوح مختلفی دارد و عالی ترین سطح یادگیری را حل مسأله می داند.می توان بین حل مسأله و آفرینندگی از این لحاظ تفاوت قایل شد که حل مسأله فعالیتی عینی تر از خلاقیت است و هدفی مشخص تر دارد.
به طوری که حل مسأله بیشتر بر واقعیت استوار است اما خلاقیت بیشتر جنبه درونی و شخصی دارد و مبتنی است بر تخیل و شهود.ویتینگ و ویلیامز معتقدند که خلاقیت مستلزم حل مسأله است اما افراد خلاق پیش از آن که مسیله را حل کنند آن را خلق می کنند یا بر پیچیدگی آن می افزایند.
مدت 30 سال است که روانشناسان کشف کرده اند که روش های ترتیبی والدین و ارزش های آن ها با خلاقیت کودکان در ارتباط است.البته امکان دارد که کودکان خلاق باعث شوند پدران و مادران روش های خاص اتخاذ نموده و به طرقی خاص عمل نمایند.
پدران و مادرانی که معتقد به دادن آزادی های زیادی به کودکانشان هستند زمینه را برای داشتن کودکانی خلاق فراهم می سازند.کودکان خلاق پدران و مادرانی دارند که برای آنها به عنوان یک فرد احترام قایل هستند، به توانائی آن ها ایمان داشته و معتقدند که آن ها منخصر به فرد هستند. خانواده هایی که برای کودکان خلاق هستند دارای ارتباط عاطفی فوق العاده نزدیکی نیستند در حقیقت تعجب آور است که در چنین خانواده هایی با خلاقیت کم تر ممکن است اتحاد خانوادگی کم تر و سردی بیشتری میان والدین و کودکان برقرار باشد.به علاوه این حقیقت دارد که خلاقیت یک کودک ممکن است به علت جو عاطفی خصمانه ، طرد کننده و یا فقدان رابطه صمیمانه متوقف گردد.به نظر می رسد که رمز کار در اعتدال باشد.کودک نباید بیش از اندازه به والدین وابسته باشد اما باید بداند که مورد علاقه و قبول آن ها قرار دارد.