مسجد جامع زنجان
نمایی از مسجد جامع زنجان
مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سید در قرن سیزدهم هجری قمری (سال ۱۲۴۲) در دوره قاجاریه توسط یکی از پسران فتحعلی شاه قاجار به نام عبدالله میرزا دارا ساخته شد. این مسجد که در قلب بافت قدیمی شهر و در مکان مناسبی از نظر دسترسی قرار گرفته است، از سمت باختر با بازار قیصریه، از سمت خاور با کوچه مسجد سید و از سوی شمال با خیابان امام خمینی و سبزه میدان درارتباط است. این مسجد در دوره زندگانی بانی آن به نام های مسجد دارا، مسجد سید، مسجد سلطانی و مسجد جمعه نیز خوانده می‌شده است. این مجموعه تاریخی که در شمار بزرگ ترین و زیباترین مساجد و مدارس دینی زنجان است، یکی از بناهای ارزشمند ساخته شده بر اساس طرح مساجد چهار ایوانی میباشد. ایوان های چهارگانه‌ای که در چهار ضلع مسجد به شکل قرینه قرار گرفته اند، بیش تر از هر چیزی در صحن مسجد، خودنمایی می‌کند. صحن این مسجد مانند سایر مساجد چهار ایوانی، به شکل مربع مستطیل است و ۴۸ متر طول و ۳۶ متر عرض دارد.
در گذشته وسط صحن مسجد یک واحد حوضی بوده که گرداگرد آن را به استثنای جلوی حجرات و شبستان‌ها، باغچه‌های پرگل و گیاه پوشانده بود که بعدها به دلایل نامعقولی از بین رفته است. در ایوان های خاوری و باختری ۱۶ حجره به طور قرینه و در جبهه شمالی نیز ۶ واحد حجره جهت طلاب علوم دینی قرار ساخته شده است. در سطوح ایوان های شمالی و جنوبی تزییناتی مانند خط بنایی، کاشی معقلی و نگاره‌های گیاهی با تکنیک کاشی هفت رنگ، به سبک هنری دوره قاجار و بیش تر با استفاده از رنگ های سیاه و زرد به چشم می‌خورد. شبستان گنبد دار فضایی به عرض ۷٫۹۰ متر و طول۸٫۵۰ متراست که بدون واسطه در پشت ایوان جنوبی قرار گرفته و از جهت باختری و خاوری با شبستان های طرفین و از طرف شمالی با ایوان جنوبی در ارتباط است. بر فراز این شبستان، گنبد عظیمی بر جرزهای سنگین به ضخامت ۲۰٫۳۰ متر استوار گردیده است. گنبد این مسجد که از نوع دو جداره بوده و با کاشی های فیروزه ای پوشانده شده، از گنبدهایی است که بدون گوشواره و ترنبه بر روی جرزهای چهارگانه ضخیم نشسته است. سوره مبارکه الدهر با خط ثلث بر روی این گنبد نقش بسته و بر زیبایی آن افزوده است. در نوک بنای گنبد، علامتی از برنز به شکل گوی وجود دارد.
بزرگترین و زیباترین مسجد شهر زنجان در بافت بازار قدیم (بازار بالا) در راسته قیصریه قرار گرفته است، این مسجد اولین و بزرگترین مسجد و مدرسه شهر بوده، همچنین تنها مسجدی است که در میان مساجد شهر زنجان به سبک چهار ایوانی ساخته شده و کلیه قوانین و قرار دادهای مفروض در معماری مساجد سنتی در ایران با تاثیر پذیری از سلیقه ها و امانات محلی در خود جای داده.
این بنای مذهبی توسط عبدالله میرزا ملقب به دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار ساخته شده که به سال 1324 هجری قمری در سن 13 سالگی به حکومت زنجان منسوب شد و میرزا محمد تقی علی آبادی که از منشیان خاص شاه بود به وزارت وی اختصاص یافت و به زنجان روانه گردید.
این مسجد دارای اسامی متعددی می باشد که تعدد این اسامی و دلائل اطلاق آنها می تواند در خور توجه و اهمیت باشد بدین ترتیب که این اثر تاریخی بدلیل پویایی و جامعیت، وسعت فضا و اجرای صحیح و زیبای اصول معماری و تزئینی همواره از سوی مردم و حکومت های وقت بعنوان مسجد جامع شهر ساخته شده.
دومین نام می تواند ملهم و متاثر از نام بانی آن باشد، از این رو این مسجد را در کتب و اسناد تاریخی بنام سازنده آن مسجد دارا یا مسجد عبدا... میرزا می نامند.
همچنین در وقفنامه این مسجد که در سنه ............ تنظیم گردیده از این مسجد به نام مسجد جمعه ذکر شده است،مسجد جامع را مسجد سید نیز می گویند. علت این نامگذاری به این دلیل بوده که امام جماعت و تولیت مسجد و مدرسه علمیه آن از سوی عبدا... میرزا به سید محمد مجتهد که از مراجع به نام عصر خود در ناحیه خمسه بوده واگذار می شود.
همچنین در مکاتبات دیوانی و اداری مسجد جامع را مسجد سلطانی نیز می گفتند.
مسجد و مدرسه جامع دارای 20 حجره می باشد که حجرات آن در دو سوی میانسرای مستطیل شکل گسترده شده اند.
اوج تزئینات بنا در سطوح ایوانهای شمالی و جنوبی تمرکز یافته، کاربرد تزئینات معقلی و خط بنائی، نگاره های گیاهی و انواع طرحهای هندسی که با تکنیک کاشی هفت رنگ یا مینایی اجرا شده، طیفی از هنر دوره قاجار را بوجود آورده است مهمترین کتیبه تاریخی مسجد فرمانی است از فتحعلی شاه قاجار در خصوص احداث بنا که به خط ثلث در پای قوس ایوان جنوبی نگاشته شده است.
مسجد جامع زنجان یکی از بناهای قدیمی و زیبای شهر زنجان است که چشم هر بیننده‌ای را به سبب معماری زیبای خود می‌نوازد. این مسجد مانند شهرسازی‌های قدیم ممالک اسلامی در کنار بازار قدیمی شهر زنجان قرار گرفته است، از ضلع غربی با بازار قیصریه و از ضلع شرقی با معبر موصوف به کوچه مسجد سید و از جبهه شمالی با خیابان امام و سبزه میدان در ارتباط است. قبل از احداث خیابان امام کنونی سر درب این مسجد به فضای بازی که در مقابل دارالحکومه به عنوان میدان شهر مطرح بوده، اشراف داشته و هم اکنون نیز ورودی اصلی آن محسوب می شود.
ورودی غربی مجموعه را با مرکز تجاری قیصریه و ورودی شرقی آن، با بافت مسکونی مرتبط است.
مجموعه مسجد و مدرسه سید توسط عبدالله میرزا دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار در هنگام حکمرانی در زنجان و در سال یک هزار و دویست و چهل و دو هجری قمری احداث شده است.
بر اساس مدارک و اسناد سال مزبور مربوط به اختتام بنای مسجد است و هیچگونه افزایش مجموعه و الحاقات در دوره های بعدی مشاهده نمی شود.
این مسجد بر اساس پلان مساجد چهار ایوانی ساخته شده است و طبق معمول، ایوان ورودی مقابل شاه نشین گنبد دار قرار داده شده است.
مساجد با سبک چهار ایوانی در پی تحولات مهمی که در طرح مساجد در ایران پایه گذاری شده با الهام از معماری دوران پارتی(کاخ هتره) پدیدار شده و به اعتباری مسجد جامع زواره و به قولی دیگر مسجد جامع اصفهان از نخستین مساجدی هستند که به این سبک ساخته شده‌اند.
سطوح کلی این ایوان با استفاده از کاشی های ختایی تزئین شده و در داخل طاق نماها کلمات الله، محمد(ص)، علی(ع) به خط کوفی و به رنگ مشکی با زمینه نارنجی و بالای آن نیزبا کتیبه طویلی به خط ثلث خفی زینت داده شده است.
متن کتیبه خطبه‌ای است که با نام فتحعلی شاه قاجار آغاز شده و با نام بانی آن عبدالله میرزا دارا ختم می‌شود.
از نوار فوقانی کتیبه تسمه کشی‌های تزئینی سقف آغاز شده و به نوبه خود به قسمتی از شمسه ختم می‌شود.
اضلاع شرقی و غربی در این ایوان مزین به نقشهای لچک و ترنج است و طبق معمول بناهای دوران قاجار، رنگهای زرد و مشکی بر سایر رنگها غلبه دارد و پخی ایوان در نما با تکراری از کاشی با نقش هندسی پوشانیده شده است.
فیلپوش ایوان و سطوح جانبی جرزها با نقوش اسلیمی و تکرار موتیفهای ترنجی زینت داده شده است. آنچه که بیشتر از همه خودنمایی می کند، نقش سمبلیک درخت زندگی در دو طرف ایوان است که این نقش یکی از موتیفهای شناخته شده در هنر ایرانی است.
صحن این مسجد همانند سایر مساجد چهار ایوانی به شکل مربع مستطیل بوده و دارای چهل و هشت متر طول و 36 متر مربع است و بر اساس مدارک متقن در وسط این صحن یک واحد حوض بوده و گرداگرد آن را به استثنای جلوی حجرات و شبستان‌ها، باغچه‌های پر گل و گیاه پوشانیده بود.
حدوداً در سال 1340متولیان مسجد برای جلوگیری از گسترش رطوبت حاصله از درختان و باغچه ها به محدثات، که این فکر و تصمیم به دلایل عدیده اشتباه بوده است نسبت به برچیدن فضای سبز مسجد اقدام کرده‌اند سپس متولی مسجد مجدداً در سال 1368 باغچه‌ها را بصورت محدود احیا کرده است.
معماری مسجد جامع زنجان
مسجد جامع زنجان
مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سید، درقلب بافت تاریخی و قدیمی شهر قرار گرفته است. این مسجد از ضلع غربی با بازار قیصریه, از ضلع شرقی از راه کوچه مسجد سید و از سمت شمال با خیابان شاه و سبزه میدان در ارتباط است. مجموعه مسجد و مدرسه سید توسط عبدالله میرزا دارا، پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار، در هنگام حکمرانی در زنجان و به سال 1242 هجری قمری احداث گردیده است
مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سید در قرن سیزدهم هجری قمری (سال ۱۲۴۲) در دوره قاجاریه توسط یکی از پسران فتحعلی شاه قاجار به نام عبدالله میرزا دارا ساخته شد. این مسجد که در قلب بافت قدیمی شهر و در مکان مناسبی از نظر دسترسی قرار گرفته است، از سمت باختر با بازار قیصریه، از سمت خاور با کوچه مسجد سید و از سوی شمال با خیابان امام خمینی و سبزه میدان درارتباط است. این مسجد در دوره زندگانی بانی آن به نام های مسجد دارا، مسجد سید، مسجد سلطانی و مسجد جمعه نیز خوانده می شده است. این مجموعه تاریخی که در شمار بزرگ ترین و زیباترین مساجد و مدارس دینی زنجان است، یکی از بناهای ارزشمند ساخته شده بر اساس طرح مساجد چهار ایوانی می باشد. ایوان های چهارگانه ای که در چهار ضلع مسجد به شکل قرینه قرار گرفته اند، بیش تر از هر چیزی در صحن مسجد، خودنمایی می کند. صحن این مسجد مانند سایر مساجد چهار ایوانی، به شکل مربع مستطیل است و ۴۸ متر طول و ۳۶ متر عرض دارد.
در گذشته وسط صحن مسجد یک واحد حوضی بوده که گرداگرد آن را به استثنای جلوی حجرات و شبستان‌ها، باغچه‌های پرگل و گیاه پوشانده بود که بعدها به دلایل نامعقولی از بین رفته است. در ایوان های خاوری و باختری ۱۶ حجره به طور قرینه و در جبهه شمالی نیز ۶ واحد حجره جهت طلاب علوم دینی قرار ساخته شده است. در سطوح ایوان های شمالی و جنوبی تزییناتی مانند خط بنایی، کاشی معقلی و نگاره های گیاهی با تکنیک کاشی هفت رنگ، به سبک هنری دوره قاجار و بیش تر با استفاده از رنگ های سیاه و زرد به چشم می خورد. شبستان گنبد دار فضایی به عرض ۷٫۹۰ متر و طول۸٫۵۰ متراست که بدون واسطه در پشت ایوان جنوبی قرار گرفته و از جهت باختری و خاوری با شبستان های طرفین و از طرف شمالی با ایوان جنوبی در ارتباط است. بر فراز این شبستان، گنبد عظیمی بر جرزهای سنگین به ضخامت ۲۰٫۳۰ متر استوار گردیده است. گنبد این مسجد که از نوع دو جداره بوده و با کاشی های فیروزه ای پوشانده شده، از گنبدهایی است که بدون گوشواره و ترنبه بر روی جرزهای چهارگانه ضخیم نشسته است. سوره مبارکه الدهر با خط ثلث بر روی این گنبد نقش بسته و بر زیبایی آن افزوده است. در نوک بنای گنبد، علامتی از برنز به شکل گوی وجود دارد.
مجموعه تاریخی مسجد جامع زنجان بنایی ارزشمند از معماران ایرانی
خبرگزاری فارس: مجموعه تاریخی مسجد جامع یکی از بناهای ارزشمند شهر زنجان، معروف به مسجد سید است که در بافت تاریخی و قدیمی شهر قرار گرفته است.
نماهایی از مسجد
مسجد جامع معروف به مسجد سید در مرکز شهر قرار گرفته است .این مسجد از ضلع غربی با بازار قیصریه و از ضلع شرقی با معبر موصوف به کوچه مسجد سید و ازجبهه شمالی با خیابان امام وسبزه میدان در ارتباط است .
گنبد مسجد جامع از محدود گنبدهایی است که بر روی جزر های چهار گانه نشسته و در نتیجه تغییر پلان مربع به دایره در ضخامت تکیه گاه و جان گنبد مستهلک شده است .
با توجه به ارزش و اهمیت و اعتبار مسجد در سطح استان بررسی جامع در رابطه با حفاظت فیزیکی آن لازم و ضروری نموده است.