چکیده
مقوله فعل مرکب از جالب ترین، ظریفترین و در عین حال پیچیده ترین بخش های پژوهش های نحوی است که توجه بسیاری از دستور نویسان و زبان شناسان را معطوف به خود نموده است. در این مختصر نگارنده بر آن است که ضمن بررسی جدیدترین تحلیل ها از فعل مرکب فارسی، بسامد وقوع فعل مرکب در زبان فارسی گفتاری معیاررا تعیین نماید، براساس نظریه تتا به بررسی ساخت موضوعی فعل مرکب فارسی گفتاری معیار بپردازد تحلیلی آماری از آن به دست دهد.
واژگان کلیدی :
زبان معیار، ساخت موضوعی، فعل مرکب، نظریه تتا، موضوع X
1- مقدمه
دستور نویسان و زبان شناسان ایرانی وغیر ایرانی توجه ویژه‌ای به مقوله فعل مرکب در زبان فارسی داشته اند و هر یک ضمن از اینکه آن را توصیف و طبقه بندی نموده اند، معیاری نیز برای متمایز ساختن آن از فعل ساده ارائه داده اند. از تحلیل های فعل مرکب فارسی در حیطه دستور سنتی می توان به تحلیل خیامپور (1352/62) ، عماد افشار (1372/8-126) ، نوبهار ( 1372، 162-159) خانلری (1373، 8-176) و لمبتون (1984، 93-84 ) اشاره کرد.
در سال های اخیر در پی پیشرفت هایی که در علم زبان شناسی در سطح جهانی صورت گرفته است و همسو با دستاوردهای نوین زبان شناختی در حیطه نحو و ساختواژه، تحلیل های ارزنده ای نیز از فعل مرکب فارسی ارائه شده است. از جمله این تحلیل ها می توان از تحلیل محمود کریمی (1992)، کریمی (1996) ، دبیر مقدم ( 1376) و زاهدی (1380) نام برد که هر یک با گرایشی متفاوت از دیگری به توصیف فعل مرکب فارسی پرداخته اند.
این پژوهش بر آن است با بررسی و کنکاش در تحلیل های فوق به تعریفی جامع، شفاف و منسجم از فعل مرکب دست یابد و سپس با این فرض که فعل مرکب در فارسی گفتاری معیار بسیار بیشتر از فعل ساده بکار می رود به بررسی پیکره جمع آوری شده بپردازد. همچنین داده های پیکره حسب نظریه تتا در چارچوب نظریه حاکمیت و مرجع گزینی و همسو با محمد ابراهیمی ( 1382 ب) طبقه بندی و بسامد هر یک در فارسی گفتاری معیار محاسبه می گردد. در پایان یافته های پژوهش را ذکر نماید و پیامدهای نظری و کاربردی آنها را برشمارد.
3- تحلیل های فعل مرکب فارسی در حیطه دستور سنتی
زبان شناسان بسیاری در حیطه دستور سنتی به بررسی فعل مرکب فارسی پرداخته اند که در این قسمت به بررسی چند نمونه از این آثار بسنده می گردد:
- خانلری در کتاب دستور زبان فارسی ( 1373/8-176) فعل های فارسی را از نظر ساختمان به سه گونه ساده ، پیشوندی و مرکب تقسیم می کند و فعل مرکب را فعلی می داند که از ترکیب یک اسم یا صفت با یک فعل پدید آمده است. وی (1365، ج2، 8-127) می نویسد «اطلاق فعل مرکب به این گونه کلمات از آن جهت است که از مجموع آنها معنی واحدی دریافت می شود. « به باور خانلری در صورتی که هر یک از اجزاء معنی مستقل و اصلی خود را حفظ کرده باشند دیگر نمی توان آن را فعل مرکب دانست. لیکن حسب داده های زبان فارسی علاوه بر اسم یا صفت، مقوله های دیگر نحوی نیز می توانند به عنوان عنصر غیرفعلی در ساخت فعل مرکب شرکت کنند و دیگر اینکه حتی با در نظر گرفتن معیار معنا شناختی فوق برای تشخیص فعل مرکب می‌توان فعل پیشوندی را نیز زیر عنوان فعل مرکب لحاظ کرد.
نوبهار (1372، 161-159) فعل را از نظر ساخت به سه دسته ساده، پیشوندی و گروهی تقسیم می کند و فعل مرکب را به همراه فعل مرکب پیشوندی و عبارات فعلی، زیربخش فعل گروهی می داند.
این تحلیل نیز علیرغم گسترده بودن تقسیم بندی دقیقی از فعل مرکب به دست نمی دهند و پاسخگویی مسایل متفاوت مطرح در این زمینه نیست.
2- شیوه پژوهش
برای انجام این پژوهش ابتدا پیکره زبانی در زبان فارسی گفتاری معیار جمع آوری گردید زبان معیار همسو با صادقی (1362) زبان درس خواندگان در نظر گرفته شد که در رادیو و تلویزیون نیز به کار رود و در آموزش زبان به خارجیان مورد استفاده قرار می گیرد. لذا در ابتدای امر مدت زمان 150 دقیقه مصاحبه های تلویزیونی با اساتید دانشگاه که هر روزه در برنامه های مختلف ترکیبی از شبکه های مختلف پخش می گردید ضبط شد. مدت زمان هر مصاحبه به طور میانگین 13 دقیقه منظور گردید . پس از ثبت داده های گفتاری آنها را مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار داده ایم.
4- تحلیل های نوین از فعل مرکب فارسی
دبیر مقدم (1376) با دیدگاهی ساختواژی نشان داده است که فعل های مرکب فارسی حاصل دو فرایند عمده ترکیب و انضمام هستند که هر یک از زیرمجموعه هایی را شامل می شوند. فعل های مرکب حاصل از فرایند ترکیب عمدتاً یک عنصر غیرفعلی یا یک عنصر غیرفعلی مطابق زیر بدست می آید:
الف – اسم و فعل ( دلخور بودن، دلخور شدن، دلخور کردن)
ب – گروه حرف اضافه ای و فعل ( به دنیا آمدن)
ت – قید و فعل (برانداختن، پس دادن)
ث – اسم مفعول و فعل کمکی مجهول ساز( کشته شدن، گفته شدن)
در فرایند انضمام نیز یا گروه حرف اضافه ای با از دست دادن حرف اضافه به فعل منضم م یشود و یا مفعول صریح شانه های دستوری خود را از دست می دهد و به فعل منقسم می گردد که چنین اسمی غیرارجاعی و فاقد حالت دستوری است. وی خاطر نشان کرده است که افعال حاصل از فرایند انضمام در هر دو صورت افعال مرکب لازم هستند.
لیکن محمد ابراهیمی (1382) الف تمامی افعال مرکب حاصل از انضمام مفعول صریح را فعل مرکب انضمامی نمی داند. وی بر پایه نظریه گفتمان بنیاد هاپر و تامپسون (1980) استدلال کرده است که در زبان فارسی معیار فعل مرکب انضمامی زمانی وجود خواهد داشت که گروه اسمی منضم به فعل نکره باشد. درصورتی که این گروه اسمی مشخص یا معرفه باشد ، اگر چه کلیه نشانه های دستوری خود را از دست داده باشد نمی توان گفت که به اسم جنس تبدیل شده است و فعل مرکب لازم به وجود آورده است. محمد ابراهیمی ( 1382 الف) مطابق جدول 4-1 استدلال می کند که اسمی نکره است و می توان اسم جنس باشند که از نظر گوینده وشنونده غیرارجاعی باشد.