اختلا ل های وسواس فکری و عملی (bisorber Compulsional-odsessional) پدیده های جدیدی نیستند. نمونه داستانی برجسته آن لیدی مکبث است; در میان شخصیت های افسانه ای لیدی مکبث شکسپیر فریاد می زند: «بیرون شو، کله کثیف!» او مکررا دست های خود را می شوید و به صورت آشکار علا یم وسواسی دارد. از مبتلا یان مشهور به این اختلا ل، نویسنده بزرگ جان بونیان، اصلا ح گر مذهبی مارتین لوتر و نظریه پرداز مشهور تکامل چارلز داروین همگی مبتلا به این اختلا ل فلج کننده بوده اند.
وسواس فکری چیست؟ وسواس عملی چیست؟ وسواس فکری که ترجمه کلمه (odsession) می باشد نوعی فکر، تکانه یا تصویر ذهنی مزاحم و تکراری است که کاملا ناخواسته به ذهن هجوم می آورند. وسواس های فکری معمولا از جانب فرد به عنوان افکاری بی معنی، ناپذیرفتنی، غیرعقلا نی، مقاومت ناپذیر و گاها زشت تجربه می شوند. فردهنگام تجربه وسواس شدیدا مضطرب و آشفته می گردد.
وسواس عملی که ترجمه کلمه (Compulsion) می باشد در اکثر موارد پاسخی است به یک وسواس فکری. برخلا ف وسواس فکری که «همیشه» در ذهن فرد وجود دارد، وسواس عملی «معمولا » در رفتار فرد دیده می شود. بدین ترتیب وسواس عملی عبارت است از رفتار یا اعمال ذهنی تکراری و ظاهرا هدف مند.
برای روشن تر شدن ماهیت وسواس های فکری و عملی به مثال های زیر توجه کنید.
وسواس فکری
بسیاری از آدمیان گه گاه افکار ناخواسته ای دارند که شرم آور یا حتی خطرناک است که نمی توانند آنها را ارادی و هشیارانه از ذهن خویش بیرون کنند. این حالت به ویژه در مواقع فشار روانی اتفاق می افتد مثل مواقعی که منتظر دیدن یک شخص مهم یا دوست داشتنی هستیم، لحظه های قبل از شروع امتحان را از سر می گذرانیم و... این افکار ناخواسته گذرا طبیعی هستند و فقط عده قلیلی هستند که به وسواس دچار می شوند. محتوای عمده وسواس های فکری که این عده کم تجربه می کنند شامل موارد زیر است:
1- آلودگی: افکار مربوط به آسیب دیدن بر اثر تماس با چیزهایی که خطرناک تصور می شوند مانند کثافت، میکرب، ادرار، مدفوع، خون، تشعشع، سم و غیره. (مثال: شانه آرایشگر دارای ویروس ایدز بود. بیمارانی وجود دارند که برای خلا صی یافتن از این فکر وسواسی آلودگی زمان استحمام خود را به 6 ساعت یا بیشتر افزایش می دهند)
2- به خود یا دیگران صدمه جسمی زدن: مثال: به بچه ام آسیب خواهم رساند. گاها بیماران مبتلا به وسواس فکری شکایت می کنند که از دست زدن به چاقوی آشپزخانه می ترسند چرا که در ذهن آنها بیم آن می رود به خود یا دیگری آسیب برسانند، لذا از این بابت شدیدا احساس اضطراب می کنند.
3- رفتار غیرقابل پذیرش از لحاظ اجتماعی: این مورد شامل فکرهای مزاحم پیرامون داد زدن، ناسزا گفتن، کتک زدن دیگری و غیره می شود. مثال: ممکن است این قدر جیغ بکشم که آبرویم برود.
4- مذهب: در موارد بسیاری بیماران شکایت می کنند علی رغم اعتقادات محکم دینی، افکار کفرآمیز در رابطه با خدا یا ائمه به ذهنشان خطور می کند. این گروه به دلیل محتوای خاص افکارشان شدیدا احساس گناه کرده و حتی ممکن است به واسطه این احساس گنه کاری به افسردگی نیز مبتلا شوند.
5- امور جنسی: این مورد شامل اشتغال ذهنی درباره اندام های تناسلی و روابط جنسی غیرقابل پذیرش می شود.
6- صدمه های اتفاقی: افکار وسواسی در این موارد بر اثر آلودگی یا لطمات جسمی نیستند بلکه به تصادف یا بیماری و موارد مشابه مربوط می شوند. مثال: وقتی در طول یک خیابان رانندگی می کنم دائما این فکر به ذهنم خطور می کند که ممکن است کسی را زیر گرفته باشم.
افکار وسواسی تنها به شش مورد فوق محدود نمی شوند و دامنه گسترده ای دارند.
وسواس عملی
همان طور که پیش از این اشاره شد وسواس عملی عبارت است از رفتار یا اعمال ذهنی تکراری که بیمار برای کاهش پریشانی ناشی از افکار وسواسی یا جلوگیری از رویدادی هولناک آن را انجام می دهد. اعمال و رفتارهای وسواسی طبق یک رشته مقررات تشریفاتی یا قالبی انجام می شود; برخلا ف وسواس های فکری که موجب اضطراب می شوند، وسواس های عملی برای کاهش دادن اضطراب یا پریشانی انجام می گیرند. مثال هایی از وسواس های عملی که معمولا گزارش می شوند عبارت اند از:
1- کوشش برای پاکیزگی و نظم که گاهی اوقات از راه تشریفاتی مفصل که ساعت ها و حتی قسمت عمده ای از روز به طول می انجامند، صورت می گیرد. وسواس هایی که به شستشو و پاکیزگی مربوط می شوند چنانچه به دفعات تکرار شوند به مشکلا ت جسمی و پزشکی منجر می شود. مثلا دهها بار مسواک زدن یا شستن بدن می تواند به التهاب لثه ها و مشکلا ت پوستی ختم شود که درمان را با مشکل جدی مواجه می کند.
2- اجرای عملی خاص مثلا با طمانینه فراوان غذا خوردن یا احساس اجبار به اجرای این عمل که بعد از هر 200 متر راه رفتن بایستی 3 مرتبه به دور خود چرخید.
3- وارسی کردن های مکرر و سرزدن های مکرر برای حصول یقین از اینکه کارهای قبلی درست اجرا شده باشد مثلا اینکه چراغ، شیر گاز یا شیر آب بسته است، پنجره باز نیست و در قفل است.
4- اجتناب از اشیای خاص مثل پرهیز از هر چیز قرمز رنگ.
5- مبادرت به اعمال تکراری، جادویی و حفاظتی مثل شمردن، ادای برخی ارقام، همراه داشتن طلسم یا دست زدن به قسمت خاصی از بدن و...
همان گونه که متوجه شده اید وسواس های فکری و عملی به یکدیگر مربوط هستند و معمولا الگوی رایج بدین صورت است که ابتدا ذهن فرد از یک فکر وسواسی مهار نشدنی و پایدار لبریز می شود، سپس خود رامجبور به انجام عملی مشخص می کند. برای مثال بیمار فکر می کند در طول رانندگی کسی را با ماشین کشته است (فکر وسواسی)، این فکر چنان ذهن بیمار را اشباع می کند که مجبور می شود از همان مسیری که آمده برگردد و خیابان ها را به دقت نگاه کند تا مطمئن شود کسی را زیر نگرفته است (وسواس عملی). از آنجا که این دور باطل در طول روز بارها و بارها تکرار می شود سرانجام سبب درماندگی و اخلا ل در کارکرد روزانه می شود.