تحقیق مقاله ایلام

فصل اول

نگرش تاریخی

حدود اواسط قرن سیزدهم قبل از میلاد ، پشته وسیعی که بیش از 30 متر از رودخانه آب – دز ، یکی از شعبات کارون را از مسیر مستقیم خارج و به آن قوس می دهد ، توسط شاه ایلام اونتاش – گال انتخاب شد تا در آن شهرکی مذهبی بنیان گذاشته شود وتبدیل به مرکزی زیارتی برای مردم ایلام گردد ( لوح 1) . این شهرک دور – اونتاش نامیده شد که چنین نامی برگرفته از نام بنیانگذار آن بود .

بین شوش ، که در آن زمان پایتخت ایلام بود واین پدیده نوین که درجنوب شرقی آن قرار داشت ، حدود 30 کیلومتر ، یعنی یک روز کاروان رو ، فاصله است .مسیر مشابهی نیز دور – اونتاش  را به شهر هیدالو Hidalu که در نزدیکی شهر شوشتر امروز قرار داشت ، متصل می کرد . این شهر در کنار رود کارون ، اندکی پس از خروج این رود از کوهساران ، به طرف دشت سوزیانای قدیم بنا شده بود .

پشته ای که انتخاب شده ، قبلا خالی از سکنه وناحیه بکری بوده وفقط در دوره کوتاهی از هزاره چهارم قبل از میلاد مسکونی بوده است . در واقع در طول عملیات بررسی و کاووش ، چند قطعه سفال شکسته نقاشی شده از نوع شوش یک و هم  چنین چند قطعه سنگ چخماق برش داده شده درجاهای مختلف محوطه پیداشد ولی امکان تعیین مکان این روستای ماقبل تاریخ ممکن نگردید .

اگر فرضیه سلطنت بیست ساله ای ( 1245-1265) که به او نتاش – گال نسبت داده می شود صحیح باشد .[1] بدون این که چندان ره به خطا ببریم می‌توانیم بپذیریم که شروع عملیات ساختمانی دور – اونتاش دقیقاً بلافاصله پس از به قدرت رسیدن این شاهزاده بوده است .قطعاً در طول تمام این دوره بیست ساله روی این شهر کار شده ولی عملیات ساختمانی این بنا وشهرک هرگز به پایان نرسیده است . در چندین جا شاهد توقف ناگهانی کار هستیم : قطعه زمینی کفسازی { آجر فرش } شده ، نقشه معبدی را در روی زمین ترسیم ومشخص کرده ولی خود معبد هرگز ساخته نشده است . آجرهای کتیبه داری نیز دیده می شود که به دقت درکنار هم چیده شده اند . این آجرها در برگیرنده اسامی خدایانی هستند که باید نیایشگاههائی برای آنها بر پا می‌شده‌است‌،‌محله‌های فقیر نشین کارگران را نیز می بینیم که درکنار انبارهای

مصالح ساختمانی به حال خود رها شده  اند .

بااین همه ، کارهای عمده ساختمانی آن انجام شده ولی شواهد امر نشان می دهند که این عملیات ساختمانی فقط در زمان سلطنت اونتاش – گال پیگیری می شده است . پاره ای از این شواهد عبارتند از : هیچ یک از 6500 آجر کتیبه داری که ما یافتیم حاوی نام شاهزاده یا شاه دیگری نبود ، هیچ یک از صدها شی ء کتیبه دار خارج شده از دل خاک ، غیر از نام این شاه دارای نام دیگری نبود . البته یک مورد استثنائی نیز وجود دارد که در روی سریک گرز نام اتر – کیتاه    Ttar Kittah (1286-1295) نقر شده بود که نام برادر پاهیر – ایشان  pahir- Ishshan بنیانگذار این سلسله شاهی وپدر بزرگ اونتاش – گال است (لوح 57 شماره 11ولوح 81).

پس از مرگ اونتاش – گال ، شدت وحدت زندگی مذهبی در دور – اونتاش کاهش می یابد وبا خاموش شدن سلسله خاندان سلطنتی سریعا پیگیری می شود .جانشین او به نام کیدین – خوترانKidin -khutran   (1222-1242 ق – م) که در معبدایشنی کاراب - Ishnikarab یادگاری بیش از حد خاضعانه به شکل یک استوانه باقی می گذارد ، ظاهرا صلاح وفایده ای در پیگیری کار برادرش نمی بیند . سوزاندن وخاکستر کردن وی وخاکسپاری او دریکی از گورهای باشکوه ، که در زیر زمینهای قصر یافتیم ، می باید احتمالا نمایش مردمی بزرگی راکه شهرک مقدس با آن مانوس بود ، محدود کرده باشد . فقط به هنگام این جشنها ومراسم بزرگ مذهبی بود که شاه ودرباریانش به این شهرک می آمدند ودر آنجا اقامت می کردند .

چنین به نظر می رسد که هیچکدام از شاهان مربوط به سلسله درخشانی که در قرن دوازدهم قبل از میلاد بر ایلام حکومت می کردند ، وابستگی چندانی که جنبه خاصی داشته باشد از خود به شهر اونتاش – گال نشان نداده اند . می دانیم که شوتروک ناهونته  Shutruk Nahhunte  معابدی را در شهری مجاور بر پا کرد که بقایای این شهر هنوز هم در ساحل دیگر رود بر پا است . براساس شواهد قریب به یقین نام این شهر ناهوتیرما Nahutima ؟ بوده واحتمالا همان ده نو1  امروزی است . به علاوه همه شواهد این باور را درما تقویت می کند که همین پادشاه کتیبه ها یاستونهای زینتی ای را که در روی صحن های دور – اونتاش بر پا بوده ، از جای خود در آورده است تا آنها را به شوش حمل نماید .2

ظاهراً ثروتی که تحت تاثیر پرهیزکاری وخداترسی اونتاش – گال صرف عبادتگاهها گردید ، سرنوشتی همچون سرنوشت ستون های تزیینی نداشته است ویکی ازروحانیون ، که مسلما تعداد آنها خیلی کمتر از قبل بوده ، به حفظ معبد ذخایر آن ادامه داده است . ولی این مرکز زیارتی ، که شاه آن راترک کرده بود . اهمیت خود را از دست می دهد ولذا امکانات وسایل حفاظت ونگهداری آن نیز کاهش می یابند ، صحنهای مقدس وحیاطها که روز به روزکمتر از روز قبل نظافت می شدند ، از خاک وماسه ای که باد وباران اب خود می آورد ، پوشیده می شوند . سطح زمین آنها بالا می آ‎ید ودر نتیجه برای دسترسی از حیاطها به درون ساختمانها ، باید با استفاده از مواد ومصالح موجود پلکانهائی ساخته می شد .

این شهر مقدس که به این ترتیب غرق در نکبت ونگون بختی شده بود ، به صورتی آرام وکند ، قرنها به موجودیت خود ادامه می دهد تا این که لحظه نهائی فرا می رسد وبا حمله وتهاجم آشوریها به این شهرک وفتح آن توسط اینها،لطف مرحمت برای همیشه از آن روی بر می گرداند . این همان درهم تنیدن این شهر ومتروکه شدن آن است که در 640 قبل از میلادی‌اتفاق می‌افتد‌.

سالنامه های آشوربانیپال - Assurbanipal که به ذکر این هشتمین لشکر‌کشی

می پردازند ،تصور این خرابی وانهدام را که دستجات سربازان بی انظباط آشوری به این شهر وارد کرده اند ، درذهن زنده می کنند . اومانالداش Ummanaldas  پادشاه ایلام که تحت تعقیب مهاجمین بوده ، به دور – اونتاش پناهنده می شود . این شهر علیرغم داشتن سه حصار پشت سرهم هرگز یک شهر دفاعی وقلعه ای نبوده است . وی مطلقا در این مکان نمی ماند ودر آن سوی آب – دز ، که امروزه هم به همان نام زمان آشوربانیپال نامیده می شود ( ایدیدهIdide - ) ، احساس امنیت بیشتری می کند  شاید در این شهر استحکاماتی بوده است که باقیمانده آن با نام ده نو از بالای زیگورات به خوبی مشهود است ، وشاید هم او چنین می اندیشیده که در پناه این رود گسترده دسترسی به او دشوار خواهد بود ، ولی علیرغم باور وی ، سپاه آشوری از این رود می گذرد واو را متواری می سازد وتعقیب می کند این تعقیب تا کوهسارانی که ایلامی به آن پناه برده بود ، با غارت وچپاول سربازان آشوری همراه بوده است .

کشتم . 1

برای این که بدانیم رفتار فاتحین با بناهای باشکوه چغازنبیل چه بوده است نیازی به ذکر جزئیات نداریم . مجمسه حیواناتی که به عنوان نگهبان در چهار دروازه برج مقدس قرار داشتند ، همه ضایع ودر واقع قتل عام شدند واگر یکی از آنها توانست مرمت شود .2 در پرتو حوصله ومهارت همسرم بود . این مجسمه ا زدروازه شمال شرقی برج به دست آمد . حصار الهه کی ری ریشا Kiririsha چگونگی غارت شدن اشیاء نذری وهمچنین چگونگی پراکنده ومتروک شدن اشیاء ظاهرا بی ارزش را در هنگام عزیمت سپاه آشوری نشانمان داد . معبد رب النوع ایشنی کارابIshnikarab  احتمالا شاهد گریز چند سرباز ایلامی بوده ، زیرا که بعضی از آنها سلاح خود را در ورودی معبد وبعضی نیز در آشپزخانه رها کرده اند . وبالاخره دستی پارسا ومتقی ظروف سنگی مقدس را ، که برای فاتحان هیچ نوعی سودی در بر نداشته اند ، در عبادتگاههاومحرابهای هتک حرمت شده گرد آوری کرده ، تا آنها را قبل از این که شهرک به طور کامل وقطعی متروکه شود ، در زیر دیوار یکی ازکاخهای شاهی دفن می کند .

اگر قطعه ای از یک ظرف که در کف آن ظرفی شبیه به آبکش است واز جنس سفال نیز می باشد ، به دست نمی آمد ،هیچ دلیل دیگری درمورد اشغال شهر ، به هر شکل آن ، توسط هخامنشیان نداشتیم . این تکه ظرف شیئی است که مورد استفاده ویژه ای داشته است ونظیر آن را در روستای پارس – هخامنشی [2] شوش یافته ایم . این شیی ء درروی مصطبه طبقه اول زیگورات ، نزدیک به دروازه ورودی معبد اینشوشیناک  Inshushinak B-B پیداشده است .بنابراین زیگورات ، ویا حداقل قسمت تحتانی آن ،هنوز هم در این عصر دست نخورده وسالم بوده است .

شکل 1-قطعه ای از یک سفال ویک دستبند شیشه ای دوره اسلامی ، حصار بیرونی شمال شرقی

 (شکل در فایل اصلی موجود است)

خرابیها وضایعاتی که در این عصر بر اثر بارندگیها و رگبارها به برج ودیوار حصار وارد شده کاملا مشهود و محسوس است دیوارهای حصار ، بخصوص در جبهه جنوب شرقی ، به دلیل قرار گرفتن بیشتر در معرض بارندگی ، خرابیها وصدمات مهمی را تحمل کرده واثرات آن به خوبی مشهود است . در این مورد ، جابجا ملاحظه می شود که خشت دیوار کاملا از بین رفته وخاکستر ناشی از سوزاندن فضولات حیوانی ، سه ردیف آجری را پوشانده است که پی این دیوارها را تشکیل می داده اند . مشاهده می شود که چوپانان آن عصر در زیر ورودی های چهار دروازه زیگورات ، که باید در آن عصر هنوز هم به همان صورت آزاد باقی مانده باشند ، با گذاشتن آجرهائی بر روی لایه ای ضخیم وغیر قابل نفوذ از خاک ، برای خود بستری چون سکو ساخته ودر روی آن سکونت می کرده اند .

درباره نوع زندگی این شهر در زمان ساسانیان با قرنهای بعد از آن و ورود اسلام ، هیچ نوعی شاهدی در دست نداریم . فقط در قرن هفدهم میلادی یکی از حاکمان کوچک محلی ، روی دیوار بیرونی شمال شرقی ودر بالای آبکنده های عمیق ، قامتگاه کوچکی برای خود می سازد که به چشم انداز وسیع دره آب – دز مسلط بوده است . از این خرابه کوچک تکه ای از سفال لعابدار با زمینه ای به رنگ سفید ونقوش آبی رنگ ویک قطعه دستنبد شیشه ای الوان به دست آمد ( شکل 1).

سکوتی که شهر مغضوب ومخلوع واز پادر افتاده را در بر گرفته بود یک بار دیگر قبل از رسیدن باستانشناسان شکسته می شود و آن هنگامی است که یک سیاستمدار غربی که ظاهرا مقامی در دزفول داشته است ، برای رسیدن به این شهر از چغازنبیل1 می گذرد واحساس می کند که استعداد وقریحه کاوشگری دارد . می گویند که کارگران او روزها و روزها برای حفر زاویه غربی برج سماجت به خرج داده اند وبدیهی است که فقط درخشت خام کلنگ زده و آن را زیر و رو کرده اند این زخم را هنوز هم زیگورات بر تن خود دارد (لوح 9 ، شماره 1).

قدیمترین مدارک مربوط به پادشاهی ایلامیها به قرن بیستم وهفتم پیش از میلاد می رسد وتوسط پادشاه اساطیری سلسله اول کیش بنام « انمباراگیسی » در کتیبه ای سومری ظاهر شده است.

معماری ایلام قدیم : تنها اطلاع ما از معماری ( به ویژه شکل معابد ) از نقش مهرهایی است که ا زدوران اولیه ایلام به جا مانده ، و آن یک نقش برجسته

ش 1-طرح یک معبد ایلام قدیم

مربوط به نینوا در دوره آشوری متاخر است . در  این نقشه برجسته معبدی به صورت یک بنای مربع مستطیل بلند بر یک شالوده ایوان دار نشان داده شده ، نمای جلو دارای روزنه هایی بوده است . در قسمت پشت ممکن است پله هایی برای دسترسی به معبد وجود داشته است . در نمای آن دو چارچوب در بلند دیده می شود که در سمت چپی را یک پرده نی ایی آنرا از نور آفتاب محافظت می کند . احتمالا مدخل ورودی بوده است ، ودر سمت راست شاید نمایی از یک در بوده است .

جالبترین ویژگی این معبد ، سه شاخ بزرگ است که در دو طرف دیوارهای معبد نصب شده است ، واین مارا به یکی از عجایب ساختمان معابد ایلامی متوجه می سازد .

بعدها سنگ نبشته های ایلام میانی ثابت می کنند که این شاخ ها جز مهمی از هر معبد را تشکیل می دادند . چون نماد الوهیت بود . ویکی از پادشاهان ایلامی در سده دوازدهم ( ایلامی میانی ) افتخارش این بوده که بیست معبد شاخی را فقط بازسازی کرده است .

معماری ایلام مبانی : بدون اغراق درخشانترین دوره حاکمیت ایلامیها دوره

میانی است‌که در‌آن آثار معماری ارزشمندی ایجاد گردیده ، اغلب معابد‌هستند.

ایلامیها هم مانند اقوام باستانی دیگر به مذهب وپرستش خدایان متعدد اهمیت میداده اند وموید این مطلب کشف معابد ، گورها ونقوش برجسته در نقاط استقرار آنهاست . یکی از آثار قابل تامل ومهم آنها زیگورات چغازنبیل است که به بررسی آن می پردازیم .

زیگورات چغازنبیل : آثار باستانی چغازنبیل در دشت خوزستان ودر فاصله حدود سی کیلومتر در جنوب شرقی شهر شوش درکرانه غربی رودخانه دز واقع شده است . آین آثار شامل زیگورات یا معبد عظیمی است که به وسیله اونتاش گال پادشاه مقتدر ایلامی برای خدای اینشوشیناک در حدود 1265 ق .م ساخته شده است .

زیگورات چغازنبیل کهن ترین اثر ایرانی است که دارای ابعاد وخصوصیات خیره کننده است وبا اهرام مصر برابری می کند . این بنای عظیم به صورت هرم مطبق یا پله پله ساخته شده است . طبقه اول یا زیر زمین شامل بزرگترین طبقه است وبه شکل مربع ساخته شده است . این معبد یکی ازنمونه های بسیار برجسته مهارت معماری ایلامیهاست .

در اولین نگا به آن می توان دریافت که این بنا مبتنی بر مقیاسی عظیم بوده

شکل 2- نما ، پلان و پرسپکتیو زیگورات چغازنبیل

اما تامین سوخت برای پختن آجرهای بزرگ وزیبای دیوارها وراهروها پر هزینه ، وقت گیر ومشکل بود سوزیان ( دشت خوزستان ) که امروز تقریبا از درخت خالی است .

در قدیم هم تقریبا به همین اندازه کمبود درخت داشته است . بنابراین ، چوب لازم برای سوخت باید از کوهستانهای لرستان بریده می شد ، توسط الاغ وگاو کوهی تا سرچشمه دز حمل گردید و آنگاه از طریق رودخانه به محل مورد نظر منتقل می گشت .

شاه اونتاش گال سالها مجبور شد لشگر کاملی از دهها هزار کاشی ساز ، آجر پز ، بنا و کارگر را به کار گیرد و آنها را اداره کند . او به متخصصانی برای طرحهای بدیع زهکشی  و آ‘بیاری شهر دور – اونتاش ومتخصصانی برای طرحهای تزئین دیوارها با کاشیهایی به رنگ روشن ، وبرای هدایای بی شمار فلزی ، مرمرین ، یا شیشه وبلور ، احتیاج داشت . او به یک گروه کامل از کاتبان برای نفر حروف روی هزاران آجر نیاز داشت ، زیرا همه اینها با دست نوشته می شد ، بی آنکه مهری در کار باشد ، اینجاست که قدرت سازماندیهای ایلامیان موجب اعجاب وتحسین می شود .

طرح اصلی زیگورات مربعی است با اضلاع 105 متر . بنابراین ، هر طرف

زیگورات در پایه 200 « ال» ایلامی طول داشت ، ال برابر 5/52 سانتی متر بود (نیم زرع ) وتقریبا بیشتر از سه هزار سال در ایران بدون تغییر برجا مانده تا وقتی که سیستم متر یک برقرار شد . گوشه های مربع اصلی دقیقا در جهات اربعه است .

زیگورات به وسیله دیوار عظیمی که گرداگرد آن را فرا گرفته محصور گردیده است . ابعاد این دیوار 800×1200 متر است . دیوار داخلی دیگری دور را دور ساختمان مرکزی واصلی معبد را احاطه کرده ومحوطه ای در حدود 400×400 متر را به عنوان حیاط در اطراف ساختمان به وجود آورده است . داخلی ترین سه دیواری که در دور انتاش قرار دارد – دیواری است که در نقاط مختلف هفت دروازه دارد . دروازه هایی که حیاطهای اطراف ساختمان را با محوطه اطراف زیگورات مربوط می سازند . برای سهولت دروازه ها را شماره گذاری کرده ایم وبه شرح هر یک از آنها می پردازیم ودروازه شماره 7 مسلما از نظر ایلامیان بسیار مهم بوده است . در این دروازه دو ردیف مذبح (قربانگاه ) ودرهر ردیف 7 عدد میز وجود دارد که احتمالا در مواقع نیایش دو ردیف هفت تایی حیوان قربانی می شده است . مجرایی که خون قربانیان در آن جاری می شده است ، هنوز قابل مشاهده است . این میزهای کوچک مذبح با آجر فرش شده ودر مقابل پله های جنوب شرقی زیگورات قرار دارد ،

شکل 3- پلان مجموعه زیگورات چغازنبیل

دروازه شماره 3، نزدیک گوشه جنوبی ،از الگوی کلی تبعیت نمی کند . زیرا تنها این یکی به وسیله سنگهای تراش خورده مفروش شده ودرز سنگهای نیز باقیر انباشته شده است . سنگها نشان دهنده اثر چرخهای کاری است ، به گونه ای که در آن نمی توان تردید کرد واین خود دلیل آن است که گاریها از دروازه شماره 3 استفاده می کرده اند . همه شش دروازه دیگر به راههای آجر فرش باز می شوند که به زیگورات می رسد ، اما این راهها همه مورب اند نه مستقیم ، به نظر می رسد که ایلامیها به عنوان یک اصل اعتقادی ، از راههای مورب وارد معابد خود می شده اند و ورود به طریقه مستقیم را منافی شان این معابد تلقی می کرده اند .