مسجد جامع کبیر
درخشانترین بنای شهر یزد مسجد جامع آن است. بنائی است قدیم و بسیار فاخر و جمیل. درخشندگی کاشی ها، بلندی مناره ها، زیبایی گچکاری، گشادگی صحن، خوابیدگی گنبد و بالاخره شبستان زمستانی وسیع هر یک عنصری و عاملی از بزرگی، زیبایی، هنرمندی این یادگار ارجمند و دست پرورد هزار ساله ی یزد است. وصف معماری و هنر ساختمانی آن را محمد کریم پیرنیا و یادداشت های راهنماوار مربوط به آن شهر چنین کرده است: « ایوان بزرگ و غرفه ها و گوشواره ها و بزواره ها و رواق ها و طنبی های آن همه در حد زیبایی است و معماری با شکوه پارتی را با همه ی جلال و احتشام و نغزی و ریزه کاریش به یاد می آورد.
قوس های جناغی خوش اندامش که تناسب 4 و 3 دارد در عین نغزی ژرف نگری معمار ایرانی را در استواری بنا نشان می دهد. تکیه ی بلند و سردر آسمانش با اینکه اندامی بس کشیده دارد ( بیش از 2/1) بر شانه ای نازک ایستاده و فشار عمودی مناره ها که آفریده ی ذوق هنرمندان ایرانی است جرزهای باربر آنرا نغض و نازک کرده است. روشنایی گنبد با وضع طاقچه های گچ اندود در برابر روزن های گچ اندود در برابر روزن های مشبک به نحوی شاعرانه تأمین شده.»
با وجود این که این مسجد از آثار دینی در شهر یزد و از نمودهای باارزش و معماری تاریخی ایران است نخستین مطالعه ی دقیق عبارتست از مقاله ی تحقیقی ماکسیم سیرو که تحت عنوان زیر نشر شده است:
Siroux, maxime. La masjid-e-Djam’a de yazd. Etude architecturale. Baulletin de l’institut fracais d’archeologie orientale. 44(1947):119-176 et ix pls.
تحقیق در باب مسجد جامع یزد از دو قسمت تشکیل می شود. یکی اطلاعات تاریخی و منقولات مربوط به مسجد جامع قدیم که فعلاً اثری از آن باقی نیست. دیگر آن چه مربوط می شود به مسجد جامع کنونی که از عصر مظفری است و آن را بر جای مسجد جامع قدیم ساخته اند.
سیرو در مقاله ی خود یادآوری می کند که قبل ازومعرفی منحصری که از این بنای معظم شده توصیف آرتور اپهام پوپ A.U.Pope در کتاب survey of Persian art (جلد دوم صفحه 1091) است. جز آن مقاله از مقاله ای اسم می برد که مرحوم جواد مجد زاده صهبا در « ژورنال دو تهران » (سال 1937) منتشر ساخته بوده است.
در زبان فارسی مقاله ی مختصری که درباره ی این مسجد نشر شده از آن علی جندقی یزدی است.
مساحت مسجد جامع را علی جندغی یزدی 9800 (طول104، عرض 99) و ماکسیم سیرو 7000 متر مربع نوشته است.
شبستان شرقی
این شبستان تابستانی که در سال 777 به دستور شاه یحیی مظفری ساخته شد. در آن محرابی ساختند که قسمت فوقانی آن از گچ و مقرنص کاری است. در محراب 8 قطعه کاشی معرق (به اندازه 35 در 30 سانتی متر) و در قسمت زیرین آن مستطیلی از کاشی معرق به اندازه ی 108 در 58 نصب شده است که نقش گل و بوته و عبارت (فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم) به صورت پیچیده و بسیار زیبا در آن تزیین و ترکیب شده است.
شبستان غربی
عرض این شبستان نه متر و طول آن 38 متر است و قسمت بالا دارای پنجره های شبکه دار و شاه نشین های ازاره دار از کاشی های عصر تیموری است. این شبستان در زمان حکومت امیر قیاس ساخته شده و بنا به قول آقای سید علی محمد وزیری تا این اواخر هم به نام «غیاثیه» مشهور بوده است.
شبستان شاهزاده
این شبستان به عرض 20 و طول 37 ذرع شاه در طرف غربی صحن شمالی توسط شاهزاده محمد ولی میرزا در سال 1240 قمری ساخته شد. دارای 48 ستون است.
صحن داخلی
طول صحن 53 متر و عرض آن 20 متر است و قسمت وسط آن مهتابی به اندازه ی 15 در 35 متر برای اقامه ی نماز ترتیب داده اند.
1/10 در قسمت شرقی صحن نزدیک به دهلیز محوطه ای به ابعاد 5/2 در 3 متر با دیواره آجر چینی مشبک جدا شده است و از قدیم الایام به نام «قرائت خانه» موسوم بوده است که آنرا محل اعتکاف می دانند. در سمت قبلی این محل محرابی به اندازه ی 50 در 64 سانتی متر از کاشی های آبی مسدس شکل ساخته اند و بر روی آن با تراشیدگی کلمات «الله، محمد، علی، حسن، حسین، سنه 890» را نقل کرده اند.
در وسط صحن اکنون مهتابی (سکووار) بزرگی وجود دارد که محل اقامه ی نماز است.
ایوان اصلی
طول ایوان از ابتدا تا محراب 30 متر و عرض آن 14 متر است. آثاری مه در این قسمت مسجد دیده می شود به ترتیب از قسمت خارج به داخل آن عبارت است از:
کتیبه ی کاشی معرق و به خط نسخ در دور طاق، 12 امام است.
در قسمت فوقانی دو طرف ستون های مدخل دومربع و به خط کوفی عبارت «الملک الله» نصب است.
کتیبه ی کاشی معرق به خط نسخ بر بالای سرستون با عباراتی قرار گرفته است.
زیر ستون های دوطرف ایوان از سنگ مرمر است و بر روی هر یک به خط نسخ «عجلوا بالصلوه قبل الموت» نقر شده است.
از ابتدای قسمت خمیده ی طاق ایوان و از طرف راست آن کتیبه ای به خط نسخ جلی خوش که سوره ی «الفتح» است شروع و در دوره ی حیاط دور می زده و در طرف دست راست تمام می شده ولی از قسمت حیاط چیزی باقی نیست واز «مستقیماً اخری لم» تا «یعجب الزراع» به طرف مقابل آن ختم می شود.
بر سقف ایوان به کوفی بنایی اسماء خداوند به شکل چهارگوش و پیچازی کتیبه شده است.
از قسمت های بسیار جالب توجه و هنرمندانه برجرزهای صفه دو خط کاشی کاری معرق ممزوج با آجر های ضربی با نقش گل و بته است که همانندش در محراب نیز به کار رفته است.
دالان های شاه نشین های متصل به ایوان
دیوار جرزهای واقع در دالانهای متتصل به صفه ی اصلی گچکاری است و در آن ها اشکال هندسی و لابه لای آن ها به خط کوفی کلمات الله، محمد و علی و نیز نقش های زنجیری گچبری شده است.
بر روی آجرهای سقف دالان سمت چپ متصل به صفه ی اصلی خطوط هندسی از گچ رسم و «الملک لله» به صورت زنجیری تکرار شده است و در وسط سقف در دایره ای کلمه ی محمد چهار بار به کاشی سفید و چهار بار از کاشی زرد به طور درهم و به خط کوفی تزیینی بسیار زیبایی نصب است و در مرکز آن سه بار نام «علی» به خط کوفی کار شده است.
در شاه نشین دست چپ که رو به محراب است سنگ مرمری به اندازه ی 63 در 35 سانتی متر به دیوار نصب است و در دوره ی آن به نسخ «قال الله تبارک و تعالی شهدالله لااله (تا) هو العزیز الحکیم. ان الدین ان الله الاسلام» کتیبه شده است. در وسط آن نقش قندیل دیده می شود.
در همین شاه نشین سنگ مرمری به اندازه ی 95 در 41 سانتی متر به دیوار نصب است که در وسطش نقش گل به شکل سرو و دولچک در قسمت فوقانی نقر شده و در دوره اش به نسخ عبارت و آیه ای از قرآن کتیبه شده است.
بر دیوار شاه نشین طبقه ی بالایی (در طرف دست چپ ایوان) یک قطعه کاشی معرق به اندازه ی 106 در 55 با نقش گل و بوته که کار قرن نهم هجری است نصب است (همانند آنکه به شماره ی 8 مورد معرفی قرار گرفت).
بر دیوار شاه نشین طبقه ی بالایی (در طرف دست چپ ایوان) یک قطعه کاشی معرق به شکل دایره (به قطر 53 سانتی متر) نصب است.
بر دیوار شاه نشین طبقه ی بالایی (در طرف دست چپ ایوان) یک محراب از کاشی معرق قرن نهم، به اندازه ی 57 در 102 سانتی متر نصب است و بر آن عبارت «لااله الا الله محمد رسول الله و قایدته بعلی» نقش شده است.
مسجد میرچقماق (امیر چخماق)
مسجد میرچخماق که در تواریخ یزد به نام مسجد جامع نو نیز خوانده شده و در دوره ی صفوی بنابر ضبظ جامع مفیدی و عبارتی که در جماعتخانه ی آن نقر شده به «چقماقیه» معروف بوده از آثار خیر و نتیجه ی همت بلند امیر جلال الدین چقماق شامی و زن او ستی فاطمه خاتون است. این مسجد که در سال 841 به اتمام رسید بدون تردید از حیت زیبایی و وسعت و اهمیت مسجدی است که از حیث مرتبه اعتبار بعد از مسجد جامع شهر قرار می گیرد.
این مسجد بر ضلع جنوبی میدانی است که به میدان امیر چقماق معروف است و زمانی که ساخته شد به قول مؤلف تاریخ یزد «در ظاهر» (یا سواد) شهر قرار داشت. در دوره ی محمد شاه قاجار هم که هنوز حصار شهر پابرجا بود مسجد در خارج شهر بوده است و عبدالوهاب طراز در کتابچه ی موقوفات یزد درباره ی آن می نویسد: « به مقام خارج حصار بلده در جنب محله ی دهوک از ابنیه ی قدیمه ی دارالعباده ی یزد است.»
امیر جلال الدین چقماق شامی از امزاء و سرداران تیموری و مقرب درگاه شاهرخ بود و در عهد او به حکومت یزد منسوب شد و خدماتی چند در آبادانی و توسعه ی شهر مذکور کرد که اهم آنها بنیاد نهادن همین مسجد است.
در کریاس مسجد که در آن به میدان میرچقماق باز می شود سنگی نصب است که بر آن متن وقفنامه ای به خط نسخ نقر شده است.
در دوطرف راهروی شمالی که از کریاس به صحن مسجد وارد می شود شبکه های ظریف از کاشی معرق در پنجره ها نصب است.
قسمتی از سر در صفه (ایوان) کاشی معرق است و جزرهای آن آجرکاری و در کاشی های معرق از راست به چپ کتیبه هایی دارد، به شرح مذکور در ذیل:
میان گل مربعی بر بالای راهرو دست راست کلمه ی «الله» (یه خط کوفی) و داخل آن کلمه (به خط کوفی دو طرفه ی مقابل هم) سوره فاتحه، و بر بالای کلمه ی مذکور در یک خط مستقیم « اعوذ بالله من الشیطان الرجیم. بسم الله الرحمن الرحیم» قرار دارد.
مقابل کتیبه ی مذکور در فوق کلمه ی «محمد» (به خط کوفی) و در داخل آن (به خط کوفی دوطرفه ی مقابل هم) دوازده امام کتیبه شده است.