به استناد متون تاریخی این مسجد در دوره خلافت عباسیان دو مرحله اساسی ساختمان سازی را پشت سر گذاشته است. مرحله اول شامل بنای اصلی مسجد در قرن دوم قمری و مرحله دوم تجدید عمارت آن در 226 قمری است. محراب و بخش مهمی از دیوار خشتی سوی قبله این مسجد که مزین به تزئینات گچبری زیبا و در خور توجهی است، در بعضی نقاط تا ارتفاع 40 سانتیمتر و در بعضی دیگر تا 90 سانتیمتر در زیر کف شبستان جنوبی مسجد فعلی کشف گردیده است. نویسنده در ادامه تزئینات یکی از گنبد های این مسجد را که به گنبد نظامالملک شهرت دارد بررسی و توصیف مینماید.
انسان های قدیمی از مسجد کبود تبریز سربرآوردند
در محوطه باستانی شرق مسجد کبود تبریز و با سرپرستی دکتر علیرضا هژبری نوبری باستان شناس و همراهی هیات همراه در مدت پنجاه و هفت روز، پنجمین فصل کاوش با هدف دستیابی و شناسایی لایه های فرهنگی کهن تر عصر آهن به سرانجام رسید.در این کاوش، هیات موفق به شناسایی مسیر رودخانه ای در ضلع شرقی مسجد کبود تبریز با جهت جنوب شرقی- شمال غربی شد که این رودخانه از دامنه کوه سهند سرچشمه می گرفت. در ساحل شمالی این رودخانه قبرهایی از هزاره اول قبل از میلاد کشف شد که قلوه سنگ های به کار رفته در معماری این گورها از بستر این رودخانه جمع آوری شده بود.همچنین در طی این فصل از کاوش، 24 گور متعلق به عصر آهن مورد شناسایی و کاوش قرار گرفت. در این قبور شیوه تدوین به صورت جنینی (چمباتمه) به پهلوی راست یا چپ و موقعیت قرار گرفتن اجساد را در جهت شرقی- غربی و صورت به طرف شمالی یا جنوبی در نظر می گرفتند و در بعضی موارد که تدفین به طور ثانویه بود تا حد امکان استخوان ها را به شکل جنینی در گورهای چاله ای چیده اند و در مواقعی نیز دیواره های این قبور را با سنگ، خشت و خیمه استحکام بخشیده اند.در تمامی گورهای کشف شده به غیر از یکی از قبرها، هدایای گور از قبیل: ظروف سفالی خاکستری و نخودی، اشیای مفرغی و آهنی و مهره های سنگی، استخوانی در کنار اجساد قرار داده بودند.
مسجد و محراب الجایتو
محمد حسین ایران نژاد کارشناس ارشد تاریخ
مقدمه
بدون شک یکی از جالبترین موضوعهای شایان مطالعه و دقت درتاریخ معماری اسلامی ایران ، بررسی مساجد به سبک ایرانی است . مساجد ساخته شده در ایران ، به دو دسته تقسیم یم شوند ؛ که از حیث اهمیت به مانند یکدیگر نیستند . یک دسته ، ابنیه اندکی را شامل می شود که با سبک نقشه های عربی استوار شده ، و دیگر مساجد به سبک ایرانی است .
مساجد عربی یا در حقیقت اسلامی ، با تاس از روح فرهنگ اسلامی که سادگی و بسط فرهنگ دنیا گریزی را اشاعه یم دهد ، پدید آمده اند . برای شناخت دقیق مسجد به سبک اولیه ، کافی است نظری به شکل گیری مسجد النبی در مدینه بیندازیم . این مسجد با مصالح بسیار ساده شکل گرفت ، و از تزیین خالی بود . محراب به شکلی که بعدها در دوران اموی معمول شد ، وجود نداشت . با گسترش اسلام ، روح مسجد به مناطق مفتوحه آمد . مومنان برای تکریم این مقدسترین مکان ، بیشترین خلاقیت و ذوق خویش را به کار گرفتند . سبکهای متعددی از نحوه معماری مسجد ، در مناطق مختلف پدید آمد . یکی از سبکهای شاخص ، سبک ایرانی شد . بطور کلی ، سبک ایرانی همان سبک چهار ایوانی است ، که در مسجد ، از قرن پنجم به بعد ، جایگ ین مساجد اولیه گردید . مسجد جامع اصفهان ، یکی از مساجد ایرانی و با طرح و نقشه ایرانی ، از جمله “ پرآوازه ترین بنای ایران اسلامی است ” { گدار ، آثار ایران ، ج 4 ، 38 } . که در طی قرون و اعصار مختلف تاریخی ، بر آن افزوده شده تا به شکل امروزی خودش درآمده است . قدیمترین اثر تاریخدار در مسجد جامع اصفهان ، به سال 481 ه.ق اسست ، که در دوران ملکشاه سلجوقی ( 465 485 ه.ق) پدید آمد { گدار ، آثار ایران ، ج4 ، 38}. بعدها در ادوار مختلف تاریخی ، هر سلسه ای چیزی بر این بنا افزودند ، تا نامی از خود به یادگار گذارده باشند . این روال کار . تا دوران قاجاریه ( 1193 1334 ه.قق) ادامه یافت .
مسجد کبود تبریز
مسجد کبود تبریز ۳ هزار سال پیش و با نظارت صالحه خاتون دختر جهانشاه بنا شده است. در سال ۱۱۹۳ هجرى قمرى بر اثر زلزله بناى این مسجد تاریخى با معمارى باشکوه خود ویران شد که از آن جز سردر و پایه هاى شبستان باقى نماند که دوباره مرمت و بازسازى شد. پس از آن نیز به علت فرسودگى و عدم توجه به بناى این ساختمان عده اى از اهالى شهر تبریز با تشکیل ستادى، مرمت و بازسازى مسجد کبود را آغاز کردند. چندى بعد نیز خبر از احداث ساختمانى ۱۵ طبقه مطرح شد تا مردم و گردشگران بتوانند از بالاترین طبقه آن مسجد تاریخى و باستانى کبود را به تماشا بنشینند
در ضلع جنوبی میدان تاریخی نقش جهان (میدان امام) در سال 1021 هجری به فرمان شاه عباس بزرگ در بیست و پنجمین سال سلطنت وی شروع به ساختمان شده است. جلو خان مسجد با کاشی‌های هفت رنگ و معرق تزیین شده و بشکل کثیرالاضلاع ده ضلعی است. در اطراف در ورودی مسجد قاب مرمرینی وجود دارد که پایه‌های آن بشکل گلدان است و در طرفین، دو سکو از سنگ مرمر زیبا بنا شده است. در ورودی مسجد که روبروی شمال است با محراب که طبعاً روبروی قبله است انحرافی ایجاد کرده که معمار بنا بطرز ماهرانه این انحراف را در دالان ورودی مسجد ازمیان برداشته است بطوری که واردان در دفعه اول احساس انحراف نمی‌کنند. در وسط دالان سنگابی از سنگ یک پارچه آهکی وجود دارد که در حد خود شاهکاریست.
در داخل صحن چهارصفه و تعداد ده حجره در قسمت شمال دیده می‌شود. در پشت سه صفه از صفه‌های چهارگانه که در قسمت شرق و غرب و جنوب مسجد واقع شده، گنبدهای زیبایی وجود دارد که گنبد جنوبی از همه بزرگتر است. در محوطه زیر گنبد منبری از سنگ یک‌پارچه جلب توجه می‌کند. با زدن ضرفه در مرکز گنبد انعکاس صدا بوضوح شنیده می‌شود. در طرفین گنبد دو شبستان بنام چهل ستون‌های شرقی و غربی وجود دارد که در وسط هریک سنگ آبی از سنگ یک‌پارچه وجود دارد. تزیینات مسجد امام تا سال 1077 یعنی زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی ادامه داشته است.
مسجد جامع
قدیمیترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. سیمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعمیرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفویان مربوط می شود . اما در کاوش های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بویه و قرن سوم هجری باز می گردد. در همین کاوش ها آثار قبل از اسلام نیز کشف شده است. مسجد دارای ورودیهای متعدد است که هر یک فضای مسجد را به بخشهایی از بافت پیرامون آن مربوط می کند این ورودیها همه در یک زمان ساخته نشده اند و هر یک در مقطعی از تاریخ و در ارتباط با ساختمان درون و بیرون بنا به وجود آمده اند. گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بیانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قدیم شهر دارد.مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری 15 قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است یکی از بهترین آثاری به شمار می رود که در دنیای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف این نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسیب فراوان دیده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.
چهار ایوان اطراف میدان مشخص کننده شیوه مسجد سازی ایرانیان است که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است. این ایوان ها که به نامهای صفه صاحب در جنوب صفه درویش در شمال صفه استاد در مغرب صفه شاگرد در مشرق نامیده می شوند با تزئینات مقرنس سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می دارد.
نمای داخلی صحن مسجد و کاشیکاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالاً مناره ها نیز مربوط به همین زمان می باشند . به طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخشهای زیر می باشد:
- شبستان مسجد : این شبستان که بر ستون های مدور استوار است که با گچبریهای بسیار زیبا تزئین شده است. این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.