فرزندم …
« نخست دوست و سپس راه »! این سخن امام علی (ع) است .
بی وجود دوستان ، چگونه انسان میتواند از گردنهها و راههای دشوار زندگی بگذرد ؟ چگونه انسانی که هنوز شبکهای روابط اجتماعی که او را در تحقق بخشیدن به اهداف و حل مشکلاتش یاری رساند ، برای خود به وجود نیاورده است ، موفق خواهد شد ؟ آیا هرگز شنیدهاید که یک رهبر بدون آنکه بر شانههای دوستانش گام نهد ، پلههای مجد و عظمت را بپیماید ؟
حقیقت آن است که بدون دوستی هرگز موفقیتی در کار نخواهد بود و بدون برخورداری از هنر روابط ، هرگز دوستی ایجاد نخواهد شد و بدون محبت و دوستی هرگز روابطی به وجود نخواهد آمد .
اما دوستی زمینههایی لازم دارد که باید آن را فراهم آورد . این زمینهها همان پایبندی به اخلاق فاضله ، بهرهمندی از تواضع و فروتنی و خویشتنداری و ارادهی نیرومند است. ما از دوستی مبتنی بر اخلاق سخن میگوییم . بنابراین آنچه بعضی آن را دوستی مینامند اگر صرفاً به معنای یک ارتباط اجتماعی و تبادل خدمات و منافع باشد ، مردود و مطرود است . زیرا اینگونه دوستیها چیزی نیست جز یک کالای تجارتی که فرد در آنها خواهان به دست آوردن سود است نه دادن زیان . میخواهد بگیرد ، نه اینکه چیزی بدهد .
در این مقاله موضوع دوستی و آیین دوستی را از دیدگاه قرآن کریم و روایات اسلامی مورد بررسی قرار میدهیم .
مفهوم دوستی
دوستی گوهری است گرانبها و ودیعهای است الهی که در دلهای پاک پدید آید و چون ریشهی آن نهال در دل آدمی پدید آمد ، بر مردمان فرض است که آن را در قلب و روح خویش بپرورانند و نهال آنرا آبیاری کنند تا درختی برومند و بارور گردد . از این رو حافظ گفته است :
درخت دوستی بنشان که کام دل بر بار آرد
درخت دشمنی بر کن که رنج بی شمار آرد
از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمودند : « دوستی جز با حدود و شرایطش امکانپذیر نیست . کسی که این حدود و شرایط یا بخشی از آن در او باشد ، او را دوست بدان ، و کسی که هیچ یک از این شرایط در او نیست ، چیزی از دوستی در او نیست . این شرایط عبارتند از :
باطن و ظاهرش برای تو یکی باشد .
زینت و آبروی تو را زینت و آبروی خود بداند و عیب و زشتی تو را عیب و زشتی خود ببیند .
مقام و مال ، وضع او را نسبت به تو تغییر ندهد .
آنچه را قدرت دارد از تو مضایقه ننماید .
این شرط که جامع همهی این صفات است ، آن است که در هنگام پشت کردن روزگار ، تو را رها نکند .
دوستی به منزلهی سرمایه و ثروتی است که در اختیار آدمی است و همانگونه که هر چه شب تارتر باشد ، بیشتر به چراغ نیاز است ، انسان هم هرچه تهیدست و تیره روزتر باشد ، ارزش دوستان خوب را بیشتر میداند . برای آنکه ارزش چراغ در شبهای تار بیشتر از شبهای مهتاب است . گرچه انسان در مقامات بالاتر هر چه از مال و ثروت بینیازتر باشد . باز به دوستان بیشتری نیازمند است . و در هر حال آدمی در هر مقام و منزلتی که باشد هرگز از دوستی با نظایر خویش ، بینیاز نخواهد بود .
حضرت علی (ع) میفرماید :
غریب و تنها کسی است که او را دوست نباشد .
حال اگر چنین کسی هر چه ثروت داشته باشد و مقام و منزلتی برتر ، اگر دوستان یکدل و یگانهای نداشته باشد . غریب و تنهاست .