تحقیق مقاله رسانه دینی ، مخاطب دیندار و رضایت نسبی ؛ بررسی رابطه دینداری مخاطبین و برآورده شدن انتظارات دینی رسانه ای آنان

چکیده

این مقاله بر اساس کارکردهای رسانه و نیز نقش مخاطب و رضایت وی از عملکرد رسانه، به بررسی رابطه میان دینداری مخاطبان و برآورده شدن میزان رضایت دینی آنان از رادیو و تلویزیون در ایران می پردازد. روش تحقیق، پیمایشی بوده و با 384 نمونه در سطح تهران انجام شده است. نتایج تحقیق نشان دهنده میزان زیاد دینداری مخاطبان و رضایت نسبی آنان از برنامه های دینی رسانه بوده، و فرضیه تحقیق که وجود رابطه میان میزان دینداری و میزان برآورده شدن انتظارات دینی از رسانه است، تایید میشود. در انتهای مقاله تلاش شده تا شکاف میان میزان بالای دینداری و میزان نسبی رضایت از برنامه .های دینی رسانه تبیین شود

فرهنگ تکثرگرای امروز، مخاطبان ویژه ای را به وجود آورده که با مخاطبان دینی در سده های گذشته تفاوت های بسیاری دارند. اکنون دیگر، مخاطبان را نمی‌توان به راحتی تهییج یا تحریک یا اقناع کرد، بلکه به اندازه پیچیدگی نهادها، پایگاه ها، نقش ها و روابط، افراد نیز پیچیده شده اند.همچنین صورت و مضمون برنامه‌های دینی حتی در چارچوب یک دین خاص از صورت ها و مضامین .فرهنگی در کل جامعه تأثیر می پذیرند

برخی نظریات در باره اثرهای ارتباط جمعی، حاکی از این است که بیشتر اثرهای رسانه‌های جمعی به صورت کلی رخ نمی دهند، بلکه به متغیرهای دیگر بستگی دارند. «پری» استدلال می کند که درستی یک فرضیه در وضعیت های مختلف، متفاوت است و پیشنهاد می کند که یافته های پژوهشی .(در زمینه و بستر خود گذاشته شوند (سورین و تانکارد، 1381: 417

در این رابطه، رادیو و تلویزیون در ایران نقش بسیار مهمی بر عهده دارد و آن برآوردن انتظارات جامعه ایرانی است، تا هم بتواند از فشار رسانه‌های دیگر بکاهد و هم با توجه به ساخت فرهنگی و اجتماعی جامعه ایرانی، که جامعه ای معتقد به ارزش های دینی و به ویژه اسلامی است (دفتر انتشارات طرح های ملی، 1382: 166- 129 و 337-333) و اوقات فراغت آنها را تا حد زیادی تلویزیون پر می کند (همان: 359-351 و 376-361) پاسخگو باشد. دو بعد همزمان دینی بودن و متاثر از تلویزیون بودن، ما را به مطالعه رابطه دینداری و استفاده از رسانه (بویژه ابعاد و برنامه های دینی آن) رهنمون می سازد. بدین منظور شناخت مخاطب ایرانی و انتظارات و رضایت وی از رسانه، نقش مهمی در فهم رسانه دینی و میزان موفقیت و جهت گیری های آینده آن دارد. بطور مشخص در این مقاله، قصد ما بررسی رابطه دینداری و میزان برآورده شدن .انتظارات دینی مخاطبان رسانه در ایران است

      1- مبانی نظری

لاسول سه کارکرد برای رسانه‌های جمعی ذکر کرده است: نظارت بر محیط؛ همبستگی اجتماعی در واکنش به محیط؛ و انتقال میراث اجتماعی از نسلی به نسل دیگر. رایت به این سه کارکرد، سرگرمی را نیز اضافه می‌کند. (سورین و تانکارد، 1381: 451-450) وظایف وسایل ارتباط جمعی از نظر مرتن و لازارسلفد عبارتند از: وظیفه اخلاقی (حمایت از هنجارهای اجتماعی)، اعطای پایگاه اجتماعی. (ساروخانی، 1368: 72-69) به طور کلی می‌توان گفت: نقش‌ها، کارکردها و وظایف وسایل ارتباط جمعی عبارتند از: احساس تعلق اجتماعی؛ نقش‌های تفریحی؛ نقش‌های خبری؛ نقش‌های همگن‌سازی؛ و .آگاه‌سازی

از طرف دیگر، «مخاطب، مفهوم محوری همه اشکال و گونه‌های مختلف ارتباطات نوشتاری، صوتی و تصویری و ... برای همه گروههای سنی و تخصصی در هر شرایط زمانی و مکانی است ... و مخاطب‌شناسی و شناخت انتظارات آنان یکی از عرصه‌های مهم پژوهشی» در ارتباطات می‌باشد (میرسعید قاضی و اسماعیلی، 1381، ص 12) و «مخاطب» و آشنایی با انتظارات و خواسته‌های آن، کلید درک بسیاری از اسرار مربوط به شیوه کار رسانه‌ها و تأثیرات آنان، و ماندگاری «ارتباطات اجتماعی» است. (مک کوئیل، 1380)

با عنایت به شرایط جوامع کنونی و پیشرفت وسایل مدرن ارتباطی، برای درک انتظارات و شناخت خواسته ها، علایق و سلیقه های مخاطبان از رسانه، بدون شک تحلیل نقش ها و کارکردهای جداگانه هریک از نهادهای فرهنگ، دین و وسایل ارتباط جمعی کاری عبث خواهد بود و در این راستا باید پیچیدگی و درهم تنیدگی کارکردهای این نهادهای مختلف را در نظر گرفت (برای تحلیل و   .(درک روابط میان رسانه، دین و فرهنگ؛ رجوع شود به: هوور و لاندبای، 1382

روف به نقش تعیین‌کننده رسانه‌ها، در تجدید حیات دینی معتقد است و این که در بررسی برنامه‌های دینی، به هر حال، باید به زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی و همبستگی آن با فرهنگ توجه نمود. (روف، 1992: 62-55) در تبیین برنامه‌سازی دینی و پخش آن از رسانه‌ها در وهله اول باید گفت این کار یک فعالیت دینی است. مردمانی با نمادها، ارزشها و فرهنگ اخلاقی مشابه این برنامه‌ها را تهیه و تماشا می‌کنند، دوم اینکه، پخش برنامه‌های دینی وارد حیاتی جدید شده است، سوم اینکه نهاد دینی الکترونیک نوعی رسانه است. چهارم اینکه این رسانه دینی جدید، تأثیرات فرهنگی خاص خود را بر جامعه (دینی داشته و خواهد داشت (هوور، 1988: 172-153

بطور مختصر، می توان دیدگاه های مختلفی که در مورد مخاطب در مباحث .نظری وجود دارد، را در جدول 1 ارائه داد

جدول 1- گونه‌شناسی شکل‌گیری مخاطبان رسانه‌های جمعی

منبع: مک کوئیل، 1380: 41

با عنایت به درهم‌پیچیدگی دین در تمام ابعاد و عناصر جامعه ایرانی و نقش اثرگذار آن، موضوع رابطه رسانه دینی و مخاطب، برای شناخت بیشتر کارکردهای رسانه در ایران اهمیت دارد، بویژه اینکه هم رسانه و هم مخاطب خود را دیندار می دانند. از طرف دیگر، یکی از مهمترین کارکردهای رسانه در .جامعه ایران، پاسخگویی به انتظارات دینی مخاطبین می‌باشد

با توجه به گونه شناسی مک کوئیل، رسانه دینی در ایران انواع و جنبه های گوناگون دارد، هم رسانه های دینی خاص دارد (رادیو معارف، رادیو قران و شبکه قران سیما)، که رسانه ها در سطح کلان هستند، و هم برنامه های با مضامین آشکار یا مضمر دینی در تمام برنامه ها حضور دارند (جامعه در سطح کلان)؛ و می توان تاثیرگذاری انواع گوناگون رسانه دینی را مورد بررسی قرار .داد

از سوی دیگر، عوامل متعددی بر میزان رضایت مخاطبان از رسانه تاثیرگذار است، که نگارندگان در پژوهشی آن را بررسی کرده اند (جوادی یگانه، کلانتری و عزیزی، 1384) و در این مقاله تنها به بررسی برای آگاهی از برآورده شدن انتظارات دینی مخاطبین، متغیر میزان دینداری مخاطبین از برنامه های رسانه مورد بررسی قرار گرفته است. فرضیه این تحقیق، این است که: انتظارات دینی مخاطبان رسانه دینی، از برنامه های دینی رسانه، برآورده می شود