عمارت تاریخى «هشت بهشت» نمونه اى از کاخ هاى محل سکونت آخرین سلاطین دوره صفویه است که در دوره شاه سلیمان در سال 1080 هجرى بنا شده است. کاشی کاری هایی که انواع حیوانات پرنده، درنده و خزنده برروی آن نقش بسته، از آثار این کاخ بشمار می‌آیند . از باغ وسیع «هشت بهشت» مقدار زیادى باقى نمانده ولى قصر تاریخى آن هنوز اثر ارزنده و جالبى است که پس از انقلاب پارکى در اطراف آن ساخته شده است
این کاخ که در هنگام سلطنت شاه سلیمان صفوى بنا شده از بهترین کاخ هائى است که در روزگار صفویه ساخته شده و چون کیفیت ساختمان و وضع بنا در اثر مسرور زمان تغییر کرده ناچار براى امکان بیان وضع آن در زمان های مختلف باید نوشته هاى کسانى را که در زمان های گوناگون کاخ را مشاهده و از وضع آن آگاهى کامل داشته اند از نظر اهل تحقیق گذرانید.
از کسانى که مکرر در این کاخ رفته و به اوضاع آن آشنائى کامل حاصل کرده و شاردن فرانسوى است که در سفرنامه خود بطور مشبع شرح اوضاع کاخ را نوشته است و قسمتى از ترجمه نوشته او را ذیلا مینویسیم.
من قول داده ام که در طى توصیف باغهاى اطراف خیابان زیباى اصفهان شرح یکى از تالارهاى یکى از باغ ها را بنام باغ بلبل بدهم اى تالار را عمارت هشت بهشت می نمامند. تمام سقف هاى آن موزائیک بسیار عالى است دیوارها و جرزها دو طبقه و دالانها و غلام گردشهائى در اطراف آنها است. در این دالان ها صدها مکان است که دلکشترین و فرح انگیزترین نقاط دنیا محسوب میگردد و هر یک بوسیله منفذى که بدان نور میتابد روشن میشود این روشنائى متناسب با تفریحاتى است که این مکان ویژه آنها ساخته شده است.
هیچ یک از این نقاط از حیث شکل و ساختمان و تزیینات به دیگرى شبیه نیست در هر جائى چیز تازه و گوناگون است چنانکه در بعضى از بخاری هاى متنوع و در برخى حوض ها و فواره ها است که از لوله هائى که در داخل دیوارها میباشد آب می گردند این تالار عجیب در حقیقت لابیرنتى است زیرا انسان در قسمت فوقانى هر جا کم میشود و پله ها چنان مخفى است که بآسانى پیدا نمیشوند. قسمت پایین تا ده پا از سطح زمین از سنگ یشم و نردهها از چوب زرنگار، و قابها چهارچوبها از نقره و جامها از بلور و آلتها از شیشه هاى رنگارنگ ظریف ساخته شده است.
اما راجع به تزیینات نمی توان این اندازه شکوه و عظمت دلربائى فریبندگى را که در هم آمیخته است تصور کرد. میان کاشی هاى این بنا تصاویر برهنه و فرحانگیز بسیار زیبا وجود دارد و در همه جا آئینه هاى بلورین و در دیوارها بکار رفته است در این تالار اطاق هاى آئینه کارى کاملى است که اثاثه هر اطاق از باشکوه ترین و شهوت انگیرترین نوع خود در دنیا است. اطاق هاى کوچکى نیز در آنجا میباشد که فقط گنجایش یک رختخواب دارد. در خاور زمین رختخواب پرده نداشته و روى زمین پهن می شود. یک رختخواب جالب توجهى دیدم که فقط لحاف آن دو هزار اکو می ارزید که براى گرمى و سبکى از پوست سمور تهیه شده بود. بمن گفتند شاه تشک هاى بسیارى از همین جنس دارد من یک کتاب از تزیینات و تصاویر و اشکال و مینیاتورها و ظروف و کتیبه هاى این تلار تصنیف خواهم کرد در برخى از این کتیبه هاى شامل افکار لطیف عاشقانه و برخى قطعات اخلاقى است.
چند قطعه زیر نمونهاى از آنها است که در دفتر خود ثبت کرده ام.
بالاى گلدانى چنین نوشته شده است: گل لاله نماینده راز درون من است من چهره آتشین و دلى سوخته دارم. هر چه زیبائى گردنى افراشته داشته باشد همواره پاى در گل است. دل من صدها باربچپ و راست بدون اینکه بکسى تعلق یابد منحرف شد تا تو را دید و بتو پیوست من بیش از این تاب درد هجر تو را ندارم و نمیتوانم آنجا که تو نیستى مسکن گزینم. تو مردمک چشک منى. تو را گم کرده ام نمیدانم بچه نظر افکنم. کارى جز مردن نتوانم.
پادشه پاسبان درویش است گر چه نعمت بفر دولت اوست
گوسفند از براى چوپان نیست بلکه چوپان براى خدمت اواست
زیر پایت گربدانى حال مور همچو حال تواست زیر پاى پیل
روى یک پیش بخارى عبارت زیر را انگاشته اند.
زمستان نترسید زیرا فقط سردى و سلامت است.
نمیتوانم از بیان این نکته خوددارى کنم که بهنگام گردش در این محل که مخصوصى لذت و حظ و عشق ساخته شده است و در حال عبور از اطاق ها و شاه نشین ها آدم چنان تحت تاثیر قرار می گیرد که بگاه بیرون شدن از خود بیخود میگردد بدون تردید هواى این تالار اثر مهمى در این حالت عاشقانه که به انسان دست مىدهد دارد. اگر چه این بنا چندان با دوام و استوار نیست ولى فرح انگیرتر از مجللترین کاخهاى ممالک اروپائى است.
گوست سیاحى که در زمان فتحعلى شاه قاجار بایران آمده و اصفهان را دیده درباره این کاخ چنین نوشته است:
این عمارت در وسط باغ باندازه متر از سطح زمین بلندتر و 35 متر طول 26/25 متر عرض دارد اطاق هاى این عمارت تمامى منقش و گچبرى و درهایش خاتم سازى و زیبا میباشد. تالار وسط گنبدى شکل است که از یک نوه پنجره ساختمان گردیده در گنبد آن هشت پنجره بطور مساوى باطراف قرار دارد که از چوب ساخته اند و در وسط این تالار حوضى هشت ضلعى بقطر 83 سانتیمتر از مرمر عالى ساخته شده و به حوض مروارید معروف است و طورى حجارى شده که وقتى آب از سوراخهایش خارج میشود چون دانه مروارید میباشد پلکان هاى این عمارت طورى بنا شده که از هر طرف بعمارت فوقانى و تحتانى عبور و مرور میشود، داراى غلام گردشها و بالاخانه هاى زیادى است درختان کهن و چنارهاى مرتبى دارد و قسمتى از آب جوى شاه از برابر عمارت بالائى داخل این باغ می شود. در زمانى که در اصفهان بودم فتحعلى شاه در این عمارت مىنشست و تماشاى رقاصه هائى که میرقصیدند مینمود در و ودیوارها، ازاره ها، هلالیها، گنبدها و بالاخره تمام این عمارت سرتاپاى از طلا تزیین یافته و اشکال و تصاویر گوناگون پرندگان و گلها و غیره بر طیبائى قضر افزوده است داراى تابلوهاى منقش و زیبا است که جلب توجه مینماید.
میرزا علیخان نائینى روزنامه نوس عصرناصرالدین شاه قاجار که از طرف دربار وقت ماموریت یافته بود نسبت باوضاع جغرافیایى و تاریخى ایران مطالبى تهیه کند و نسبت به قسمتى از کشور موفق شد و مطالبى در دو جلد بزرگ تهیه کرد که آن دو جلد را در کتابخانه وزارت دارائى مطالعه کردم راجع بکاخ هشت بهشت در سال 1300 ه.ق چنین گزارش داده است:
باغ هشت بهشت و عمارت تحتانى و فوقانى قصر میان و وسعت دستگاه آن از حد توصیف بیرون است غیر از ایوان هاى عالى وارسی هاى یکصد و پنجاه و یکزوج درب اطاق تنها در بالا و پائین دارد. از معماران معتبر شنیده شده که طرح آنرا در طرز عمارت کرامت کرده اند چنانچه نقشه این قصر را بکشند و در جاى دیگر بخواهند مثل آن بنا کننده مشکل که بتوانند از عهده برآیند. باغ مزبور باغى است بسیار بزرگ خیابان هاى عریض و قطعه بندی هاى وسیع در آن است دیوار یک طول باغ باقدرى از دیوار چهارباغ شاه مشترک دو نهر بزرگ از چهارباغ عرضاً این باغ را تقاطع میکند یکى مقابل قصر موصوع وسط وارد دو دریاچه بزرگ مىشود. که بعرض باغ در دو طرف عمارت متقابل یکدیگر است و دو حوض بزرگ هم در دو سمت دیگر عمارت است و دوره عمارت نیز جوى سنگى آب نماها قرار دادهاند که اب دائماً از اینها جارى است. مقابل این دریاچه و قصر سردرى است عالى و دو رو که یک روش مشرف بچهار باغ و حوض بزرگ پاى آن ورودى دیگرش منظر قصر وسط باغ است سر در مزبور نیز وصف زیاد دارد نهر دیگر هم مقابل و هم عرض نهر بفاصله زیاد باز از چهارباغ میاید و بعرض باغ جارى است و بهمین قانون سردرى دارد عالى مشتمل بر تالار بزرگ مشرف بر باغ جارى است. بهمین قانون سردرى دارد عالى مشتمل بر تالار بزرگ مشرف بر باغ و عمارات عقبش منظر چهارباغ و اینجاست که سالها است تلگرفخانمه شده در این باغ حیاط دیگر هم هست وسیع صاحب اطاق ها وارسیهاى مرغوب آشپژخانه و طویله و غیره معروف به نارنجستان هشت بهشت است.