قدیمترین فرش دستبافت ایرانی در سال 1949 در دومین مرحله کاوش های باستان شناس روسی، رودنکو در منطقه پازیریک کشف و به نام فرش پازیریک نامیده شد.
رودنکو در کتابی که به مناسبت این اکتشافات در سال 1953 در روسیه منتشر کرد، درباره فرش مکشوفه توضیحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتا کار ایران و قدیمی ترین فرش ایرانی در دنیا بیان نمود. او نوشت: "بدون اینکه بتوانیم به طور حتم بگوییم این فرش کار کدامیک از سرزمین های ماد-پارت(خراسان قدیم) یا پارس است، تاریخ فرش مذکور و پارچه هایی که در پازیریک کشف شد قرن پنجم و یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد تشخیص داده می شود." سپس او اضافه می کند: "تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادن اسبهای جنگی که به جای زین قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه روی سینه اسب از مشخصات آشوریها می باشد اما در روی فرش پازیریک ریزه کاریهای مختلف و طرز گره زدن دم اسبها ، در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می شود."
در زمان تسلط مغولها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) قالی بافی به سطح بسیار رفیعی از زیبایی وتکنیک رسید. شکوفایی این صنعت شاید با حکومت غازان خان (1307-1295 میلادی) مصادف بود.
اما اوج قالی کلاسیک ایرانی را که از آن با رنسانس قالی ایران یاد می شود زمان سلاطین صفوی (1722-1499 میلادی) به ویژه زمان حاکمیت شاه طهماسب اول (1587-1524 میلادی) و شاه عباس کبیر(1629-1587 میلادی) ثبت کرده اند. از این دوران حدود 3000 تخته فرش به یادگار مانده که درموزه های بزرگ دنیا و یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.
در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاههای قالی بافی بناشد و مراکز گوناگون که قبلا در تبریز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، یزد ، استرآباد ، هرات و ایالات شمالی نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند.
در همان زمان ، نقاشان و نگارگران بلندپایه طرحهای خلاصه شده و ترکیبی ترنج در وسط قالی و لچکها را در آن وارد کردند. یعنی همان طرحی که قبلا به زیباترین وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتابهای ارزشمند به کار می رفت.
با اشغال کشور بوسیله افغانها (1722-1721 میلادی) این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.
در قرن نوزدهم قالیهای ایرانی ، بویژه فرشهای نفیس ناحیه تبریز به اروپا راه یافتند. از سوی کشورهای اروپایی نمایندگانی به تمام کشورهای مشرق زمین گسیل شدند و با رقابت بسیار فشرده کلیه فرشهای کهنه و عتیقه را گردآوری کرده به قسطنطنیه که هنوز هم مهمترین بازار قالی مشرق زمین بود فرستادند.
با به پایان رسیدن منابع فرش های کهنه ، شرکتهای انگلیسی (زیگلر 1883 م) آمریکایی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تاسیس کارگاههایی در تبریز ، سلطان آباد(اراک) ، کرمان کردند. این روال تا جنگ جهانی اول که تولید قالی به طور قابل توجهی افزایش یافته بود ادامه داشت.
تاریخچه فرش ایران:
آثار کشف شده در مناطق مختلف باستانی ، توسط باستان شناسان ، سنایع مربوط به نسا جی ( بافت پارچه و گلیم ) را اثبات می کند . این آثار که به هزاره پنجم و چهارم و سوم قبل از میلاد تعلق دارد ، مبین این نکته است که انسان آن عصر توان حداقل گلیم را داشته است .انسان اولیه بافتن را شاید از پرندگانی که لانه خود را می ساختند تا محلی امن برای جوجه هایشان فراهم سازند آموخته باشد. و انسان اولیه با تقلید از پرندگان با استفاده کردن از الیاف نرم گیاهان و بوریا توانست انواع وسایل مورد نیاز خود را برای جمع آوری ، حمل ونگهداری انواع میوه ها و دانه های خوراکی فراهم سازد . و این اولین گام در جهت بافت را کسب و فراهم سازد .انسان ها پیش از تاریخ با کشتن حیوانات ، از پوست این گیاهان و حیوانات به عنوان زیر انداز استفاده می نمودند. سپس با اهلی کردن حیواناتی که دارای پوستی پشمی با الیاف بلند بودند و با کسب تجربه بافت انواع وسایل مورد نیاز خود را که اولین آن گلیمهای ساده بود ببافند و رفته رفته این گلیم ها مراحل تکاملی خود را بر اساس احتیاجات و شرایط زمانی و مکانی بپیماید و تا به امروز برسد و نتیجه آن همه تلاش و تجربه، انواع زیر اندازهایی است که امروز ما در مناطق مختلف با نامهای مختلف براساس نوع الیاف، طرح و نقش و رنگبندی ، اندازه ، شیوه رنگرزی و بافت می شناسیم .هنر قالی بافی که متعلق به ایرانیان است و حاصل دست رنج زنان و مردان بافنده و زحمتکش این مرز و بوم ، به طور کلی این دست بافت ها به شانزده نوع بافت متفاوت تقسیم می شوند که چهار نوع از آنها سوزنی هستند . این دست بافتها علاوه بر جنبه هنری ، از نظر اقتصادی اهمیت زیادی دارد . فرش ایران حداقل در یک قرن اخیر پس از نفت بزرگترین سرمایه ملی منبع در آمد ارزی صادراتی ما به شمار می رفته است و گزافه نیست اگر بگوییم گذشته از ارزش صادراتی ، هنر قالیبافی مشخص ترین وسیله شناسایی فرهنگی ما به دنیا بوده است . این هنر که باعث بوجود آمدن میلیونها فرصت شغلی شده است و در بازارهای جهانی ایرانیان در این هنر حرف اول را می زنند اما کشورهای دیگری چون ترکیه ، افغانستان ، چین ، مصر نپال،پاکستان و هند رقیبان این هنرمی باشند که اگر به تلاش های خو د نیفزاییم کشورهای دیگر گوی سبقت را از ما می ربایند .
تاریخچه فرش بعد از اسلام:
مهمترین نشانه هنر اصیل قالیبافی از دوران بعد از اسلام در کتاب حدود العالم می باشد که در سال375 ه . ق تالیف شده و مولف آن نامعلوم می باشد . در این کتاب از هنر های منطقه طبرستان (مازندران فعلی ) و گلیم سپید گوش و گلیم دیلمی زربافت نام برده شده است . در کتاب سفرنامه ناصر خسرو که در قرون اولیه هجری به مسافرت پرداخته و از شهر های ترکیه و عراق و عربستان نیز عبور کرده هیچگونه اشاره ای به فرش و فرشبافی در مناطق مذکور نمی بینیم ولی در مناطق مختلف ایران بخصوص مشهد اشاره به انواع گستردنیها چون فرش و زیلو داشته است. به هرحال مهمترین دوره شکوفایی هنر فرش درتاریخ ایران مربوط به دوران صفویه است که در قرن های دهم و یازدهم هجری می باشد.
نبود مواد اولیه مرغوب، شکست صنعت
فرش
یک کارشناس فرش معتقد است: گرانی و عدم بهره گیری از مواد اولیه صنعت فرش را تا چند سال آینده با شکست مواجه می کند.
محمود احساندوست در گفتگو با ستاد خبری چهاردهمین نمایشگاه بزرگ فرش دستباف ایران افزود:
یکی از عوامل سوء استفاده در بافت فرش گرانی مواد موغوب است که برخی از بافنده ها از استفاده نوع مرغوب مواد اولیه جلوگیری می کنند.
وی خاطر نشان کرد: این امر ممکن است به صادرات فرش لطمه بزرگ وارد کند همانطور که افزایش در بازار نهان است.
به گفته وی چون نظارتی در بافت و نوع مواد اولیه فرش وجود ندارد بافنده سلیقه ای عمل میکند.
وی در ادامه به نحوه تهیه مواد اشاره کرد و افزود:
در صنایع فرش دو نوع پشم وجود دارد که یکی از آن پشم از گوسفند زنده و دیگری با آهک و گوسفند ذبح شده که این نوع پشم ممکن است بیماری زا باشد و هم دوام فرش را پائین می آورد.
احساندوست یاد آورشد: درحال حاضر بسیاری از فرشهایی که در خانه ها استفاده می شود، زود فرسوده می شود.
موزه فرش ایران
فرش گلدانی
این فرش که با گره فارسی بافته شده است تار و پودش نخی و پرزش پشمی است ابعاد آن 69/2×74/1 متر می باشد و هم‌اکنون در موزه لوگانو کشور سوئیس نگهداری می شود.
فرش ابریشمی
این فرش که از تار و پود و پرز ابریشمی تشکیل شده است با گره فارسی بافته شده است ابعاد آن 44/2×5/1 متر می باشد محل بافت آن کاشان میباشد و در عصر صفویه بافته شده است. این فرش در موزه مونیخ نگهداری می شود.
فرش گل و حیواندار
این فرش که ابعادش 27/4×29/2 متر میباشد با گره فارسی بافته شده است. تارش پشمی، پودش نخی و پرزش پشمی می باشد و در قرن دهم بافته شده است. در موزه ناسیونال گالری واشنگتن نگهداری میشود.
فرش موج دریا
این فرش از تار و پود نخی و پرز پشمی تشکیل شده است نوع گره آن ترکی می باشد و دارای ابعاد 77/6×72/3 متر می باشد. علت نامگذاری آن این است که نقشه آن شبیه موج دریا می باشد. نام دیگر آن فرش پرتغالی می باشد چون که این فرش به سفارش پرتغال بافته شده است. محل بافت آن کرمان میباشد و در عصر صفویه بافته شده است این فرش در موزه واین نگهداری می شود.
فرش شکارگاه
این فرش که از تار ابریشمی، پود نخی و پرز پشمی تشکیل شده است با گره فارسی بافته شده است. ابعاد آن 7/5×6/3 متر می باشد و در قرن دهم هجری توسط غیاث‌الدین جامی بافته شده است.این فرش درموزه پولدی پتزولی میلان نگهداری می شود.
فرش شکارگاه
ابعاد آن 95/6×23/3 متر می باشد و به خاطر استفاده از مفتول زربفت شده طلا و نقره جزء فرشهای زربفت محسوب می شود. تار و پود و پرز آن از ابریشم میباشد و با گره فارسی بافته شده است. زمان بافت این فرش قرن دهم هجری می باشد.این فرش در موزه وین نگهداری می شود.
فرش ترنج و حیواندار
این فرش که در موزه میلان نگهداری می شود و در هر مترمربع آن 568800 گره دارد. تار و پود آن ابریشمی و پرز آن پشمی است. زمینه آن از ترنج و حیوانات تشکیل شده است و از این نظر با فرش چلسی مشابهت دارد. این فرش در موزه میلان نگهداری میشود.
فرش سجاده ای
این فرش که ابعاد آن 61/1×05/1 متر میباشد. نوع گره آن فارسی است و در هر دسیمتر آن 10000 گره وجود دارد. تار آن از جنس پنبه قهوه‌ای رنگ و پود آن پشم طبیعی است و پرز آن پشم و زر و سیم میباشد. در بالای این فرش جمله بسیار زیبای «الله‌اکبر» نقش بسته است. این فرش در موزه متروپولیتین نیویورک نگهداری میشود.
فرش چلسی
این فرش که یکی از فرشهای زیبا و دلنشین و نفیس جهان است. تار و پود آن ابریشم و پرز آن پشمی است. ابعاد آن (540×360 سانتی متر) و گره آن از نوع متقارن است. طرح آن شامل دو ترنج کامل با کلاله‌های جانبی و دو نیم ترنج متصل به حاشیه‌ها می باشد. در زمینه لاکی آن حیواناتی مثل آهو، گوزن، شیر و پلنگ مشاهده می شود. این فرش هم اکنون در موزه ویکتوریاآلبرت لندن جای دارد و چون توسط یکی از تجار خیابان کینگزرود در چلسی واقع در شهر لندن خریداری شده به این نام معروف گشته است.
فرش اردبیل
فرش اردبیل (شیخ صفی)، یکی از نفیس‌ترین فرشهای موجود در جهان می باشد. تار و پود آن ابریشمی و پرز آن پشمی است. 52/11 متر طول و 534 متر عرض دارد. در سال 946ه.ق بافته شده است و دارای تاریخ و امضاء می باشد. نام بافنده آن همراه با یکی از ابیات شعر حافظ در قسمت بالای فرش مشاهده می شود.
جز آستان توام در جهان پناهی نیست سر مرا به جز این در، حواله‌گاهی نیست
این قالی در زمان صفوی برای مقبره شیخ‌صفی‌‌الدین اردبیلی جد خاندان صفویه بافته شده است و توسط شرکت انگلیسی زیگلر از ایران خارج شده و به موزه ویکتوریاآلبرت لندن فروخته شد. در هر متر مربع آن 517000 گره از نوع فارسی بکار رفته است. بافت آن 5/3 سال طول کشیده است، طرح آن بسیار زیباست. در وسط آن ترنج زیبایی به رنگ زر‌دطلایی قرار گرفته است که شانزده کلاله دور آن را احاطه کرده است. زمینه فرش آبی سیر است و تمامی آن با گلهای بسیار ظریف تزئین شده است و حاشیه توسط کتیبه‌ها و دایره های کوچک به صورت یک در میان تزئین شده است.