مقدمه
تاسیس و تشکیل حکومت در جامعه اسلامی و ارایه الگوی مدیریت بحران از جمله اصلی ترین اهداف واقعه عاشورا است.
تبیین و تشریح جنبه های ناگفته حرکت سیاسی الهی سیدالشهدا» (ع) لازمه مدیریت اسلامی است از این رو باید جنبه های ناگفته حرکت و قیام امام حسین (ع) بازخوانی و تشریح شود تا زمینه تقویت پایه های نظام، رضایت مردم و عزت مداری مسلمانان فراهم شود.
نویسنده کتاب امام حسین (ع) و جاهلیت نو به حضور جریان های دموکراسی در صدر اسلام اشاره کرد و اظهار داشت: فلسفه حرکت امام حسین (ع) از مدینه به عراق نشان دهنده حضور جریان های دموکراسی در صدر اسلام و در جریان های سیاسی، اجتماعی و مکتب اهل بیت (ع) بود اما این جریان به معنای مشروعیت حکومت مبتنی بر رای اکثریت مردم نبود بلکه به معنای احترام گذاشتن به رای مردم در محدوده تامین منافع جامعه بشری در دو بعد دنیوی و اخروی است.
ابعاد مدیریتى
ابعاد مدیریتى حرکت الهى امام را از مبدا مکه معظمه به مقصد عراق که دامنه زى زمانى این حرکت از هشتم ذى الحجه سال 60 هجرى لغایت دهم محرم سال 61 به مدت تقریبى 32 روز بوده است و مى توان در محورهاى زیر دسته بندى کرد:
1. واگذارى مسئولیت ها به افراد کاروان به فراخور استعداد و مهارت
الف( مسئولیت حفظ و نگه دارى نامه هاى مردم کوفه، به عنوان اسناد مکتوب به عقبه بن سمعان، از بازماندگان و راویان حماسه ى عاشورا.
عقبه بن سمعان، غلام مملوک رباب، همسر امام حسین (ع) و مادر عبدالله رضیع و سکینه خاتون بود، او بعد از عاشورا پس از دستگیرى و محاکمه، بدستور عمر بن سعد، آزاد شد. یکى از روایات کلیدى و کارسازِ عقبه بن سمعان روایتِ مبنى بر مجعول بودنِ خبر تقاضاى بیعت با یزید، از سوى امام است. این خبر را برخى از روات و ارباب مقاتل به استناد نامه منسوب به عمر بن سعد، منتشر کرده بودند.
ب ( مسئولیت اقامه به موقع اذان به حجاج بن مسروق جعفى.
حجاج، مانندِ همرزم و هم قبیله اش یزید بن مغفل شاعر و ادیب بود و قبل از حرکتِ امام به سوى عراق، در مکّه به آن حضرت پیوست و در روز عاشورا در حالى که پس از جراحت سنگین، سیماى خود را با خون خضاب کرده بود، نزد امام برگشت، به آن حضرت درود فرستاد، دوباره روى به آوردگاه نمود و سر فرازانه به شهادت رسید. او صوتى خوش داشت و اذانش به دل مى نشست.
ج( سپردن ماموریت مذاکره غیرمستقیم با عبیداللَّه بن حرّ جعفى به یزید بن مغفل جعفى و حجاج بن مسروق که هر دو هم قبیله عبیداللَّه بن حرّ بوده اند.
د( مسئولیت تعمیر و تجهیز سلاح به جون، شهید سیاهپوست که در این کار مهارت داشت.
جون در شب عاشورا که صداى در هم تنیدن نماز و قرآن و دعاى حماسه آفرینان همچون صداى زنبوران عسل در گستره خیمه ها طنین انداز بود، گرمِ صیقل دادن شمشیر جنگجویان بود تا درخشش شمشیرها خورشید را شرمنده سازد .
ه( واگذارى ماموریت مذاکره ى بازدارنده با مهاجمین مسلح دشمن در عصر تاسوعا، به حضرت عبّاس بن على.
بنا به توصیف اغلب مورخین از جمله ابوالفرج اصفهانى در مقاتل الطالبین عباس، جوانمرد 35 ساله اى بود که قامتى بلند و چهره اى زیبا و شخصیتى تاثرگذار داشت و علاوه بر اشتهار در شجاعت و نفوذ معنوى، تنى چند از مهره هاى اصلى سپاه دشمن، مانند شمر بن ذى الجوشن و عبدالله بن ابى محل، خویشاوندان مادرى او بوده اند و بدین ترتیب آن حضرت مؤلفه هاى روانشناختى و جامعه شناختى لازم را براى مذاکره اى مهم و سرنوشت ساز داشته است.
2. مدیریت روابط انسانى
الف) تعاون.
نمونه: آب دادن به سپاه تشنه دشمن به فرماندهى حرّبن یزید ریاحى در دامنه ذو حُسم. نتیجه این عمل انسانى، آن بود که تحولى بزرگ در درون حرّ آغاز شد و آنچنان فضاى معنوى به وجود آمد که حرّ و سپاهیانش على رغم خطرات و عقبات سنگینى که از جانب والى دست نشانده کوفه مى توانست آنها را تهدید کند، نماز ظهر را به امامِت امام حسین (ع) بجا آوردند. این عملِ انسانى و جوانمردانه امام همچنین باعث شد که حرّ، شجاع ترین عنصرِ شهر کوفه و از محورى ترین فرماندهان نیروى هاى مسلح یزید، در ادامه حضور در سپاه یزید، دست خوش تردیدى بنیان کن شود و در فرایندِ انتخابى آگاهانه به همراه سى تن از نیروهاى خود به جبهه امام برگردد و سیماى قرآنىِ یک فرمانده توبه کار جبهه دشمن را در گستره تاریخ به نمایش در آورد. امام در نهضت افتخار آفرین خود، اهدافِ کلان و بلند مدت را دنبال مى کرد، نه اهداف مقطعى را، هدف امام نفوذ در قلبِ تاریخ بود نه جلوس بر اریکه ى تاریخ. تبلیغات دامنه دار دشمن که با حجم وسیعى از جنگ روانى پشتیبانى مى شد، مجال فکر کردن به مردم نمى داد تا بدانند در مقابل چه کسى شمشیر مى کشند. امام مى خواست در فرایند روابط انسانى، در قلب دشمن نفوذ کند و خویشتن گمشده آنها را به آنها باز گرداند و سپاه دشمن را از درون متحول کند. این مواضع آفاق اندیشانه و بلند نظرانه امام اگر در کوتاه مدت ثمر نداد، در میان مدّت و بلند مدّت، ثمر بخشید. قیام توابین، قیام مختار، قیام ضد اموى خوارج بحرین و یمامه به رهبرى نجده بن عامر، قیام حرّ به رهبرى عبدالله بن حنظله غسیل الملائکه در مدینه و انزجار عمومى جهان اسلام علیه یزید و جنایتکاران جنگى کربلا، همه، تحت تاثیر همین مواضع جوانمردانه، روشنگرانه، و صلح طلبانه امام بود. این شیوه مبارزه را ملّت مسلمان ایران در مبارزه علیه حاکمیت پهلوى، نیز تجربه کردند، در آن روزگاران چریک هاى چپ و مبارزانِ مارکسیست، ارتش و نیروهاى مسلح نظام پهلوى را بازوانِ مسلّح رژیم مى دانستند و مى گفتند: تنها ره رهایى جنگ مسلّحانه. اما مبارزان و توده هاى میلیونى مسلمان با الهام از تعالیم سیدالشهداء و فرامین امام خمینى(ره)، ارتش را برادر خود مى دانستند و در مقابل گلوله به آنها گل مى دادند و حساب توده هاى ارتش را از فرماندهان ارشد و خود فروخته، جدا مى دانستند، این شیوه از مبارزه حسینى باعث شد که ارتش از درون متحول شود و به نفع ملّت و علیه رژیم واردِ عمل شود.
ب) مذاکره.
نمونه ها: مذاکره ى موفق با زهیربن قین فزارى، رئیس قبیله بنى فزار که پیش از آن از طرفداران بنى امیه بود. زهیر از طرفداران عثمان بود، اما براى امام حسین(ع)، احترام ویژه اى قائل بود. امام نیز مى دانست که زهیر جزء آن دسته از سیاستمداران نیست که تحت تاثیر دگماتیسم حزبى حتى در صورت آشکار شدن حقیقت، چشم خود را به روى واقعیات ببندند و همچنان بر عقیده خود متعصبانه پاى بفشارند. لذاست که با او مذاکره کرد و مواضع حق طلبانه خود را براى او تبیین کرد و او را به کاروان شهیدان برگردانید.
- مذاکره با عمر بن سعد فرمانده سپاه ابن زیاد: واسطه این مذاکره، شهید، عمروبن قرظه انصارى فرزند قرظه بن کعب، صحابى پیامبر و یاور امام على(ع) بود. امام در مذاکره با عمر بن سعد، کوشید تا مواضع صلح طلبانه خود را براى وى تبیین کند. این مذاکره، عمربن سعد را به ورطه تردید و تعارضى شکننده و فرساینده کشانید. عمر بن سعد تا قبل از مذاکره، حسین را جنگ طلب معرفى مى کرد. اما پس از این مذاکره مردم به ماهیت فریبکارانه و مقام پرستانه عمر بن سعد بیشتر پى بردند و فرماندهانى مانند ابوالشعساء کندى به سپاه امام پیوستند.
3. تصمیم گیرى
امامحسین(ع) براى تصمیمگیرى بر خلاف یزید در یک فضاى مه آلود قرار نگرفته بود، او به خوبى شرایط را مىدیده و مىدانسته است که شرایط به گونهاى است که جز با شهادت او این کجىهاى چندین ساله ناشى از مدیریت و حکومت بنىامیه اصلاح نمىگردد. مجموعه جریان قیام امامحسین(ع) سرشار از لحظههاى مهم و خطر خیز بود؛ دعوت شدن به کاخ استاندارى مدینه، حرکت از مکّه، برخورد با سپاه حُر، بىآبى و بىتابى کودکان،انبوه سپاه دشمن، غربت و تنهایى، شهادت یاران، همه و همه، لحظهها و صحنههایى هستند که پاى اراده را مىلرزانند و انسان را در تصمیمگیرى دچار بحران و دشوارى و تنگنا مىسازد، لکن امام(ع) در تمام این شرایط بهترین تصمیم و دقیقترین برنامه را طراحىمىکرد.
4. سازماندهى
به همراه آوردن خانواده اعم از زنان و خردسالان و دادن رهنمودهایى براى ایفاى نقش فرهنگى بعد از شهادت خویش، یکى از بارزترین جلوههاى سازماندهى نیرویى در نهضت حسینى است.