دوره های زمانی
ایران نیز مانند سایر کشورهای در حال توسعه، در راستای سیاستهای توسعه (برون گرا)، از ابتدای قرن معاصر، خود را ناگزیز از ایجاد تغییرات وسیع در سیمای فیزیکی و بافت کالبدی شهرها (بافتهای قدیم کنونی) دید. هدف از انجام این اقدامات، عمدتاً در پاسخ به احساس نیاز به انطباق هرچه بیشتر ساختار شهر و زیرساختهای آن با تحولات و نوآوری های جهان توسعه یافته بود که در آن زمان، به شدت دولتها و کشورهای در حال توسعه را تحت تأثیر و مجذوب خود ساخته بود. به طور کلی روند مذکور و اقدامات انجام شده طی آن، به سه مرحله زمانی قابل تقسیم است:
الف) دوره اول : سالهای 1310 تا 1320 (ه ش )
اولین فعالیتهای نوسازی در شهرهای ایران از سال 1310 آغاز و با ورود ایران به جنگ جهانی دوم در سال 1320 متوقف ماند.
تصویب قانون بلدیه در سال 1309 ، محملی مناسب برای مداخلات سنگین در بافتهای کهن شهری – از این پس سنتی و ناکارا- را فراهم آورد. (حبیبی ، 1375 ، ص 158) و بلافاصله پس از آن اولین خیابانها به عنوان اولین نمادهای دگرگونی در کالبد شهر ایرانی، پدیدار شدند. الگوی عمومی نقشه خیابانها[1]، ایجاد چند برش طولی و عرضی و ایجاد یک میدان در محل تقاطع این چند برش بود.
بسته به موقعیت شهر، دو تا سه راه مقیاس ملی وارد شهر شده و خیابان های متقاطع شهر را شکل می دادند و یک یا دو راه دیگر از این تقاطع به کوهپایه ، اماکن مذهبی و یا نقاط جذاب اطراف شهر – بافت تاریخی – متصل می شدند... و به تدریج در داخل بافت تاریخی عناصر جدید شهری، در جوار این خیابانها و میادین مستقر می شدند. (حایری ، 1372 : صص 22 – 21)
مهمترین اقدامات انجام شده در شهرهای ایران طی این دوره عبارتند از :
احداث خیابانهای کمربندی در اطراف بسیاری از شهرهای بزرگ
احداث میادین و خیابانهای بزرگ در مرکز شهرها (الگوی به کار گرفته شده برای شبکه خیابان ها شطرنجی بوده است.)
نوسازی محلات قدیمی از طریق
الف) تخریب بخش قابل توجهی از محله ها که غیر قابل اصلاح تلقی می شد و تبدیل گورستان های واقع در مرکز شهر به پارک های عمومی.
ب: تشویق مردم به استفاده از الگوهای غربی در ساختمان سازی (هم از نظر مصالح و هم از نظر نما و تزئینات).
ج) استفاده ازالگوی شطرنجی و طراحی خیابان های شریانی صلیبی در تمامی شهرها بدون توجه به وضعیت شبکه گذرها و معابر موجود آن شهر.
4- تهیه نقشه های گذربندی
5- ایجاد ساختمان های جدید به سبک غربی، عمدتاً با کاربری های عمومی و دولتی (بناهای حکومتی، اداری و انتظامی، بانک ها و ایستگاه های راه آهن ). (ر. ک به بکایی ، 1378).
) دوره دوم : سالهای 1334 تا 1341 (ه ش)
در فاصله سالهای 1332 -1320 به تبع شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، شهر ایرانی با دگرگونی قابل توجهی روبرو نشد. بنابراین دوره دوم مداخله در بافتهای قدیم ایران را می توان همزمان با دومین برنامه هفت ساله اقتصادی کشور (سالهای 1341- 1334) دانست. چرا که یکی از رئوس این برنامه، تهیه برنامه ها و طرحهای شهری برای شهرهای کشور بود. (ر. ک حبیبی، 1375: صص 181 – 173) در این سالها، توسط کارشناسان آمریکایی طرحهای جامع برای تعدادی از شهرهای ایران با عنوان طرحهای شبکه بندی تهیه شد که چگونگی مصرف زمین را مورد توجه قرار می داد، ولی چون به زبان انگلیسی تهیه شده بود، هیچگاه مورد استفاده قرار نگرفت! (ر.ک به بکایی، 1378)
ج) دوره سوم: سال 1343 تا 1357 (ه ش)
از دهه چهل به بعد، در نتیجه سیاستهای توسعه شهری، بخش مرکزی شهرهای بزرگ، که با مشکلات و نابسامانی های متعدد و فزاینده ای روبرو شده بود، تحت عنوان بافت تاریخی مطرح شد و به شکل بخشی جدا و منزوی از شهر و آهنگ رشد و توسعه آن، مورد توجه طراحان شهری و سیاستگذاران و تصمیم گیران برنامه های شهری قرار گرفت. عملکرد عناصر تأسیساتی ، تجهیزاتی و خدماتی شهری مربوط به بافتهای تاریخی و قدیمی نیز در این دوره کاهش یافته و تغییر شیوه های پاسخگویی به نیازمندیهای تأسیساتی، تجهیزاتی و خدماتی، آن عناصر را به سمت متروک شدن پیش می راند. (حایری، محمد رضا: 1370 ، ص25).
از این سالها بود که روند مهاجرت ساکنین بومی از بافتهای تاریخی، به دلیل تشدید مشکلات و معضلات و فقدان حداقل امکانات رفاهی شهری، (و بیشتر به دلیل دافعه بافت تاریخی تا جاذبه بافتهای جدید) از شتاب چشمگیری برخوردار شد و همزمان با تخلیه بافتهای تاریخی از ساکنین اصلی، مهاجرت گسترده ای نیز از نقاط روستایی به درون بافت صورت گرفت. مشکلات و نابسامانی های بافتهای تاریخی، باعث شد ضرورتاً در کنار تهیه و تدوین طرحهای جامع شهری برای شهرهای پر جمعیت کشور، اقدامات و برنامه هایی نیز جهت رفع مشکلات بافتهای قدیم، به عنوان بخش فرسوده و نابسامان شهر تهیه شود. در طرحهای جامع این دوره، با تصویب قانون نوسازی و عمران مصوب 1347، تدوین برنامه های نوسازی و عمران و اصلاحات اساسی و تأمین نیازهای پایه ای شهر، الزامی گردید. در نخستین دهه های این دوره، تفکر حفاظت از بافتهای تاریخی و مرمت آنها، (بیشتر به پیروی از این الگوی فکری در غرب و نه در شکل مقابله جدی با روند موجود و عمدتاً در محافل علمی و دانشگاهی و نه در بدنه اجرایی و تصمیم گیری و در تقابل با اقدامات تخریبی گسترده)، و ابزار تأسف بر از دست رفتن محلات و بناها و فضاهای آشنای گذشته، مطرح شد و با افزایش فزاینده مشکلات ناشی از عدم سنخیت الگوی شهرسازی جدید با فرهنگ ما، نقد عملکرد دولت و تلاش برای حفاظت و احیاء جنبه جدی تری به خود گرفت! و چند سازمان رسماً مسؤول اجرای طرحهای حفاظت، مرمت و احیا شدند. اگر چه، این اندیشه نیز بیشتر در قالب حفاظت از تک بناها مطرح بوده و در صورت توجه به حفاظت، بهسازی و بارزنده سازی بافتهای شهری با ارزش نیز به دلایل متعدد از جمله عدم توجه به مشارکتهای مردمی و اصولاً حذف کامل مردم در تمامی فرآیند طراحی تا مراحل اجرایی، آرمان گرایی به دور از واقعیت ، عدم برخورداری از پشتیبانی های سیاسی، تداخل با محدوده وظایف و اختیارات سایر مؤسسات و سازمانهای شهری، مشکلات قانونی، عدم تخصیص بودجه کافی و ... معمولاً تنها بر روی کاغذ باقی مانده و در رقابت با شهرسازی (؟!) ویرانگر، محکوم به شکست بوده است.
از مهمترین موارد توجه به بافتهای تاریخی می توان به برنامه ها و دستورالعملهایی اشاره کرد که در جهت رفع مشکلات در بافت های قدیم شهرها در طرحهای جامع شهری (نخستین بار قبل از پیروزی انقلاب) گنجانده شد و طی آن پیشنهاداتی از لحاظ اولویت بندی نوسازی، بهسازی، حفاظت و ... محله ها و بخش های مختلف بافت های تاریخی ارایه و جزییات بیشتر این طرح ها به مطالعات تفصیلی محول شد. نخستین طرح جامع شیراز از نمونه های این موارد به شمار می رود.
د) دوره چهارم : پس از انقلاب
پس از پیروزی انقلاب، روند مهاجرت روستا به شهر به دلیل مسایل سیاسی – اقتصادی و اجتماعی سالهای اول انقلاب از شتاب و رشد بیشتری برخوردار شد. علاوه بر این جنگ تحمیلی نیز موج عظیمی از مهاجران مناطق جنگ زده را راهی نقاط شهری به ویژه در مناطق جنوبی کشور نمود و به این ترتیب نرخ مهاجرپذیری بافت قدیم این شهرها، به ویژه در سالهای اولیه جنگ از رشد قابل توجهی برخوردار گردید. بحران های سیاسی و جنگ های داخلی کشورهای همسایه (افغانستان، پاکستان و عراق) نیز گروه دیگری از مهاجران خارجی را در ترکیب جمعیتی نامتجانس و ناهمگون ساکن در بافت های قدیم در این سالها گنجاند!
فرسودگی بافت، ناتوانی و گاه بی توجهی و اهمال شهرداری ها در ارایه تسهیلات و خدمات شهری (در حد سایر نقاط شهر) به بافتهای تاریخی و در نتیجه ضعف امکانات رفاهی و ... در اینگونه بافتها مانع از آن می شد که حتی مهاجرین کم درآمد، بافت را به عنوان محل سکونت همیشگی خود انتخاب کنند و معمولاً از ابتدا در اندیشه تغییر محل سکونت خود بودند. این نوع نگرش باعث احساس بیگانگی و عدم تعلق به محیط زندگی بین مهاجرین می گردید و علاوه بر این احساس ناشناس بودن، در کنار تنشها و فشارهای وارد بر مهاجرین، به ویژه مهاجرین جنگی و اتباع خارجی که در شرایط روحی نابسامانی به سر می بردند، به افزایش فزاینده هنجارشکنی و کجروی های اجتماعی منجر شد و روند کاهش منزلت اجتماعی و اقتصادی بافت های تاریخی را که از سالهای پیش شروع شده بود، از شتاب بیشتری برخوردار کرد!
توسعه فعالیتهای تجاری – اداری و خدماتی در لبه خیابانهای عمدتاً شطرنجی، از دیگر ویژگیهای عمومی بافتهای تاریخی ایران در دهه اول انقلاب به شمار می آید.
در پاسخ به این تحولات، فعالیت های جسته و گریخته ای با هدف ساماندهی بافتهای تاریخی در مؤسسات و سازمانهای مختلف انجام گرفت که بسته به نوع ساختار و کارکرد و اهداف آن سازمان، استراتژی ها و راه کارهای مختلف و متفاوتی نیز پیشنهاد و گاه اجرا می شد!
به عنوان نمونه، از اوایل دهه 1360 دفتر بهسازی و مرمت بافت شهری وزارت مسکن و شهرسازی مسؤول تهیه طرحهای روانبخشی مراکز تاریخی در 12 شهر سمنان ، تهران، یزد، قم، کاشان ، شیراز، اصفهان، مشهد، دامغان، رشت، تبریز و بوشهر شد که این طرح ها در راستای سیاست های مسکن وشهرسازی با اولویت دادن به حل مشکل حرکت و تسهیل دسترسی به بافت تاریخی تدوین گردیدند.
از دیگر طرحهای بهسازی بافتهای قدیم که وزارت مسکن وشهرسازی پس از انقلاب عهده دار آن گردید، می توان به طرح تجمیع اشاره کرد. این طرح که از سال 1366 توسط دفتر بهسازی و مرمت وزارت مسکن و شهرسازی تهیه شده، بعد از تعیین محدوده بافت تاریخی در طرح جامع شهر، ساماندهی آن را در دستور کار قرار می دهد. رئوس اهداف طرح تجمیع عبارتند از:
الف) حفظ و مرمت ابنیه با ارزش موجود
ب) تخریب بخشی از بافت که فاقد هر گونه ارزش نگهداری و مرمت می باشد.
ج) طراحی کاربری های مورد نیاز و ساخت ابنیه مربوطه.
این طرح نیز مانند بسیاری از طرح های مشابه به رغم برخی نتایج اثربخش مقطعی در حد تک بناها، عموماً با نگرش معمارانه تهیه شده و از نبود سیاست های جامع و زیربنایی در مقیاس شهری و کل نگر رنج می برد!
از دیگر مسؤولیتهای دفتر بهسازی و بافت شهری وزارت مسکن و شهرسازی در جهت حفاظت از بافت تاریخی شهرهای تاریخی، تهیه طرح محور فرهنگی می باشد که بر این اساس این طرح، محورهای با ارزش شهری بافتهای تاریخی شناسایی و برای آنها برنامه های مرمتی و بهسازی تدوین می شود. هم اکنون پنج شهر اصفهان، شیراز، همدان، کرمان و تبریز دارای طرح محور فرهنگی می باشند. برخی از این طرحها نیز اگر چه از پشتوانه مطالعات آکادمیک برخوردار بوده اند، اما به دلیل عدم توجه کافی به راه کارها و ابزارهای اجرایی، عموماً در آرشیوها و کتابخانه ها دفن شدند و تأثیر عملی قابل توجهی از خود به جای نگذاشتند!
همچنین از سال 1375، با تغییر سیاست ناگهانی و کوتاه مدت سازمان میراث فرهنگی از حفاظت و احیای تک بناها به حفظ و بارزنده سازی بافتهای شهری با ارزش، در 10 شهر تاریخی، اصفهان، تهران، تبریز، سمنان، شیراز، قزوین، کاشان، کرمان، همدان و یزد، دفاتر محور فرهنگی – تاریخی با اهداف کلی پژوهش، معرفی، حفاظت و احیاء این محورها در اداره میراث فرهنگی شهرهای یاد شده تشکیل شد که به رغم شروع به نسبت خوب، متأسفانه به دلایل متعدد از جمله مشکلات قانونی، عدم تخصیص بودجه کافی، تغییر مجدد سیاست سازمان و بازگشت به استراتژی توجه به تک بناها، نبود پشتیبانی کافی از این دفاتر، محدودیتهای چهارچوب بوروکراتیک اداری و ... متأسفانه در اندک زمانی، بیشتر آنها یا به کلی تعطیل شدند و یا به شکل نیمه فعال باقی ماندند!...
در کشور ما در فاصله یک ربع قرن – از اولین روزهایی که موضوع مرمت شهری به بیانی علمی فنی به میان آمده است و تا امروز آنچه که بر بافت کالبدی شهرهای تاریخی ایران گذشته جای تأمل دارد. در سالهای پایانی ربع قرن مذکور آنچه شنیده و خوانده و دیده می شود. جای زیادی برای بحث دارد: بخش وسیعی از بافت های کالبدی شهرهای کهن کشور یکباره جای خود را به شهرسازی تعویضی می دهند. تجربه ای که ده ها سال پیش در زمان پهلوی اول در این باب داشته ایم و نتایج منفی و بازتاب بحث انگیز آن را دیده ایم. (جوادی، 1376: ص 182)
در این مدت متأسفانه اقدامات تخریبی بسیاری به رغم مخالفت های متعدد، بر پایه قدرت سیاسی و نه با پشتوانه علمی، انجام گرفته که به چند نمونه آن اشاره می شود: