تحقیق مقاله صنعت نفت

صنعت نفت

مقدمه

نفت

یکی از برجسته ترین دستاوردهای اقتصادی در صد سال گذشته ، رشد و توسعه صنعت نفت بوده است. در سال 1850، در واقع نفتی در جهان تولید نمی شد. سپس، در پس اکتشافاتی که در ایالات متحده آمریکا و روسیه هر دو انجام شد، کل تولید پس از سال 1860 به سرعت رو به افزایش گذاشت و تا سال 1890، تولید جهانی به 10 میلیون تن در سال رسید . از آن تاریخ تاکنون، تولید نفت خام پیوسته در حال افزایش بوده است و تولید جهانی آن تقریباً هر ده سال 2 برابر شده است. ایالات متحده آمریکا و شوروی هنوز بزرگترین تولیدکنندگان نفت در جهان هستند؛ گرچه اهمیت نسبی آنها با افزایش بسیار سریع تولید نفت خام از حوزه دریای کارائیب، خاورمیانه و آفریقا، رو به کاهش گذاشته است.[1]

در آغاز قرن بیستم، نفت و گاز طبیعی کمتر از 4 درصد از کل نیاز انرژی جهان غرب را تأمین می کرد؛ حال آن که زغال سنگ تقریباً 90 درصد از این نیاز را برآورده    می کرد. اما این وضع به سرعت تغییر کرد و سهم نفت و گاز طبیعی از کل تولید انرژی در سال 1920 به 12 درصد و در نیمه دهه 1930 به 26 درصد و پس از جنگ جهانی دوم در سال 1948 به 36 درصد رسید. از آن زمان به بعد ، اهمیت نفت و فرآورده های نفتی برای اقتصاد جهان همواره رو به افزایش بوده است، چنان که تا سال 1970 ، تقریباً 70 درصد از کل نیاز انرژی غرب را نفت و گاز طبیعی تأمین                                                                   می کرد.

مصرف  کنندگان عمده نفت و فرآورده های وابسته آن،ملل صنعتی اروپای غربی، آمریکای شمالی و ژاپن هستند که روی هم رفته 70 درصد از کل تولید را در سال 1970 به خود اختصاص می دادند. در عین حال، همین کشورها فقط 26 درصد از نفت و گاز جهان را خود تولید می کنند و بنابراین مجبورند نیازهای خود را با نفت وارداتی تأمین کنند. بنابراین گونه ای رابطه همزیستی متقابل بین کشورهای اصلی تولید کننده و کشورهای مصرف کننده ایجاد شده است.

خاورمیانه، منطقه تولید کننده نفت[2]

در حال حاضر، خاورمیانه منطقه ای است که در آن تولید نفت در حد قابل ملاحظه ای بیشتر از تقاضاست. طی قرن بیستم، تولید نفت این منطقه برحسب تولید کل جهانی به طور مشخص افزایش یافته است. در دهه 1930 و اوایل دهه 1940 ، میانگین سطح تولید بین دو تا پنج درصد از کل تولید جهان بود، اما در پی احیاء و توسعه صنعت پس از جنگ در منطقه خلیج (فارس)، تولید نفت تا سال 1950 به میزان 15 درصد رسید. از آن تاریخ ،  اهمیت نسبی نفت و گاز طبیعی خاورمیانه و آفریقای شمالی در تولید جهانی همواره رو به افزایش بوده است، به گونه ای که در سال 1960 از مرز 25 درصد گذشت و در سال 1971 به میزان 40 درصد رسید، در این سال تولید کل نفت منطقه متجاوز از 1000 میلیون تن می شد.[3]

اگر چه در خاورمیانه تولید نفت اول بار در اوایل قرن بیستم در ایران آغاز شد، اما فقط پس از جنگ جهانی دوم بود که تولید آن به سرعت رو به افزایش گذاشت . طی اوایل دهه 1940، ایران بزرگترین تولید کننده نفت در خاورمیانه بود و پس از آن عراق و عربستان سعودی در مراتب بعدی قرار می گرفتند. پس از کشف و توسعه منابع نفتی در مقیاسی وسیع، تولید نفت کویت و عربستان  سعودی هر دو ، به مقدار زیادی افزایش یافت تا سال 1950 که تولید حوزه های نفتی عربستان تقریباً با تولید حوزه های نفتی ایران برابر شد. در سال 1951، صنعت نفت ایران ملی شد و در نتیجه تولید نفت خام در سال بعد به کمتر از دو میلیون تن کاهش یافت و بدین ترتیب عربستان سعودی و کویت به عنوان دو تولید کنده اصلی خاورمیانه در صدر قرار گرفتند. طی دهه 1955 تا 1965، کویت بزرگترین تولید کننده نفت شد و پس از آن، عربستان و ایران در رده های بعدی قرار گرفتند. افزایش وسیع تولید نفت در ایران از سال 1954 به بعد، پس از رفع مناقشه بین شرکتهای نفتی و حکومت ایران، آغاز شد. طی سالهای آخر دهه 1960، میزان تولید در کشورهای ایران و عربستان سعودی از میزان تولید نفت کویت فراتر رفت و این دو کشور برای کسب مقام اول در تولید به رقابت برخاستند. اما موفقیت حقیقی در دهه 1960 به 150 میلیون تن در سال 1969 جهش داشت، در همین سال بود که لیبی پس از عربستان سعودی در مرتبه دوم تولید قرار گرفت. از آن زمان، تولید نفت لیبی رو به کاهش گذاشته است. با آغاز دهه 1970، ایران و عربستان سعودی هم اکنون براحتی در رأس جدول تولید و بعد از آنها با فاصله زیادی کویت و لیبی قرار دارند. (جدول ) . ایران، عربستان سعودی، کویت، لیبی و عراق حدود چهار پنجم از کل میزان نفت خاور میانه را تولید می کنند، واقعیتی که بروشنی بر پایین بودن سطح تولید در سایر کشورها منطقه تأکید دارد.[4]

امتیازات نفتی

در دوره قبل از جنگ جهانی دوم، کشورهای تولید کننده نفت در اطراف خلیج فارس ، امتیازات انحصاری کشف و توسعه منابع نفتی خود را به شرکتهای نفتی غرب واگذار می کردند. این امتیازات بیشتر کشورهای مربوط یا همه آنها را شامل می شد. در این زمان، هشت شرکت اصلی که تحت نظارت سهام آمریکا، بریتانیا، هلند و فرانسه قرار داشت، همه محصول نفت منطقه را تولید می کرد. این شرکتها عبارتند بودند از : استاندارد اویل (نیوجرسی) (NEW Jersy) Oil Standard ، استاندارد اویل (کالیفورنیا) ،  (California) Standar Oil ، موبیل اویل، (Mobil Oil) ، تگزاکو (Texaco) ، گالف اویل (Gulf Oil)، بریتیش پترولیوم (British Petrolouim) ، رویال داچ / شل (Royal Dutch / Shell) و شرکت نفت فرانسه (Compagnie Francaise des Petroles) . اگر چه از آن زمان تاکنون ، این وضع مشخصاً تغییر کرده است، اما حتی در اواخر دهه 1960 همین هشت شرکت بیشتر از 90 درصد از تولید نفت منطقه را در انحصار خود داشتند.

اولین امتیاز مهم خاورمیانه، امتیاز نفت ایران بود که در سال 1901 به یک مقاطعه کار انگلیسی به نام «ویلیام ناکس دارسی»[5] واگذار شد. در سال 1909، این امتیاز به «شرکت نفت ایران – انگلیس» تعلق گرفت. این شرکت از همه نقاط کشور بجز پنج استان شمالی می توانست نفت استخراج کند. از سال 1954، پس از ملی شدن صنعت نفت ایران در سال 1951، تولید نفت توسط یک کنسرسیوم بین المللی صورت می گیرد (می گرفت). این کنسرسیوم از چهارده عضو شامل هشت شرکت اصلی که قبلاً نام برده شد و نیز چند شرکت دیگر به وجود آمده است. در تواقفی که بین حکومت ایران و شرکتهای نفتی حاصل شد، وسعت منطقه مورد بهره برداری به 259000 کیلومتر مربع کاهش یافت. قرار شد که این توافق به مدت 25 سال تا سال 1979 ادامه داشته باشد و همچنین کنسرسیوم در صورت تمایل بتواند قرارداد را سه بار و هر بار به مدت پنج سال، تحت همان شرایط قبلی تمدید کند.[6]

در عراق، اولین امتیاز در سال 1925، به یک کنسرسیوم بین المللی داده شد، این اولین کنسرسیومی بود که فعالیت خود را در خاورمیانه آغاز می کرد. این کنسرسیوم به نام «شرکت نفت عراق» معروف بود و تحت نظارت بریتیش پترولیوم، شل، شرکت نفت فرانسه و «شرکت توسعه خاور نزدیک» (استاندارد اویل نیوجرسی و موبیل اویل) قرارداشت. امتیاز نفتی عراق پس از چند بار تمدید، سراسر کشور را بجز نوار باریکی در شرق عراق در نزدیکی مرز ایران، در بر می گرفت. در سال 1961 ، حکومت عراق بیشتر از 99 درصد از قلمرو امتیاز اصلی را با اقدامی یکطرفه در اختیار خود گرفت و بدین ترتیب تنها آن مناطقی که عملاً تولید نفتی داشت، در دست شرکت نفت عراق باقی ماند. اختلافی که در اثر این اقدام بین حکومت عراق و شرکت نفتی بروز کرده بود، تا قبل از ملی شدن دارای شرکت در سال 1972، برطرف نشد.  [7]

دو تولید کننده عمده دیگر منطقه یعنی کویت و عربستان سعودی هر دو، در سالهای دهه 1930 امتیازاتی واگذار کردند. امتیاز نفتی کویت سراسر کشور را در بر             می گرفت و در سال 1934 به شرکت نفت کویت واگذار شد که مشترکاً به گالف اویل و بریتیش پترولیوم تعلق داشت.[8] در عربستان سعودی، امتیاز اصلی نفت در سال 1933 به شرکت استاندارد اویل کالیفرنیا واگذار شد و بعدها شرکت نفت عربستان – آمریکا (آرامکو) [9] جای آن را گرفت که تحت نظارت چهار شرکت اصلی قرار داشت. در این حالت، منطقه واگذاری شامل نواحی وسیعی در بخشهای مرکزی و شرقی کشور می شد. از آن زمان تاکنون از بخشهایی از این منطقه صرف نظر شده است.[10]

از جنگ جهانی دوم، امتیازات اعطا شده برای کشورهای امتیاز دهنده بسیار سودآورتر شده است. این مسأله بخصوص در مورد لیبی صدق می کند که اول بار در سال 1961، تولید نفت خود را آغاز کرد. در این کشور برنامه اکتشاف و توسعه به گونه ای بسیار متفاوت از کشورهای تولید کننده با سابقه تر، عملی شد. پس از وضع قانون نفت در سال 1955، از شرکتهای نفتی دعوت شد که در مزایده شرکت کنند. در آغاز، به منظور ترغیب شرکتهای بین المللی برای شرکت در این مزایده شرکت کنند. پس از وضع قانون نفت در سال 1955، از شرکتهای نفتی دعوت شد که در مزایده شرکت کنند. در آغاز، به منظور ترغیب شرکتهای بین المللی برای شرکت در این مزایده انگیزه های جاذبی عرضه شد. مناطق واگذاری، وسیع بود و مساحتی حدود 30000 تا 100000 کیلومتر مربع را شامل می شد و علاوه بر وجود برخی عوامل جذب کننده دیگر به شرکتهای خارجی اجازه داده می شد که تقریباً 25 درصد از منابع را بابت استهلاک سرمایه برداشت کنند.در نتیجه بسیاری از شرکتهایی که حافظ منابع آمریکا، بریتانیا، فرانسه و ایتالیا بودند، به کار اکتشاف نفت پرداختند. حکومت لیبی به محض این که دریافت برای تولید نفت از منابع بالقوه عظیمی برخوردار است، خواهان منافع بیشتری شد. در سال 1960، امتیاز استهلاک سرمایه ملغی ده ساله بین یک چهارم و یک سوم وسعت اصلی کاهش دهند. در سال 1962، یعنی دو سال پس از تشکیل سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اپک)[11]، لیبی به این سازمان پیوست و تشویق شد که سیستم مالیاتی نفت خود را بر پایه سیستمهای مشابه مالیاتی در دیگر کشورهای عضو سازمان، بنا نهد. بر شرکتهایی که از حق امتیاز قدیمی تری برخوردار بودند، فشارهایی وارد شد و سرانجام این شرکتها مجبور شدند که به پیشنهادهای جدید تن در دهند. به رغم این شرایط سخت تر، به علت ویژگی محلی نفت لیبی در مقایسه با دیگر تولیدات نفت خام کشورهای خاورمیانه، پایینی غلظت، کم بودن مقدار گوگرد نفت، و این واقعیت که حتی شرایط واگذاری امتیازات جدید هنوز هم به سختی شرایط مورد ادعای کشورهای منطقه خلیج فارس نبود، درخواست اخذ امتیازات از سوی شرکتها همچنین به قوت خود باقی ماند.[12]

حوزه های نفتی

در خاورمیانه، پراکندگی منابع نفتی شدیداً تحت تأثیر عوامل زمین شناختی بوده است. تقریباً همه منابع نفتی اولیه در حوضه ها رسوبی عمیق در امتداد کناره های سلسله جبال زاگرس و خلیج فارس کشف شد. برای مدتهای طولانی چنین تصور   می شد که در خارج از این منطقه، نفت در مقیاس تجاری کشف نخواهد شد. اما فعالیتهای جدیدتر روشن کرده است که لایه های رسوبی ضخیم و حاوی ذخایر نفتی در سایر بخشهای خاورمیانه و شمال آفریقا مثل لیبی نیز یافت می شود. بنابراین در صورتی که مطالعات زمین شناختی در منطقه به دقت انجام شده باشد، بسیار احتمال دارد که منابع عمده نفتی دیگری در سایر نقاط کشف شود. در عین حال چندان تردیدی نیست که هیچ یک از این اکتشافات نمی توانند با حوزه های عظیم نفتی که تاکنون در منطقه خلیج فارس مورد بهره برداری قرار گرفته اند، رقابت کنند.

لیبی

اولین کشف نفت در مقیاس تجاری توسط اسو – استاندارد در سال 1958 در عطشان واقع در فزان صورت گرفت .[13] از آن زمان، چند حوزه نفتی جدید کشف شده است، اما تقریباً همه این حوزه ها در داخل کشور و بسیار دور از منابع اصلی قرار دارند. حوزه نفتی زلطن که در سال 1959 کشف شد، تاکنون بزرگترین و یگانه حوزه تولید کننده بوده است. این حوزه در سال 1961، از طریق خط لوله به یک پایانه نفتی در قصر البریقه مربوط شد و از آن زمان به وسیله یک سیستم تغذیه کننده با حوزه های مجاور ارتباط یافته است. مقادیر زیادی گاز طبیعی نیز در این حوزه کشف شد. یک کارخانه تولید گاز مایع هم اکنون در قصر البریقه تأسیس شده است. (1968) و یک خط لوله گاز آن را تغذیه می کند. صدور گاز در سال 1969 آغاز شد و انتظار می رفت که دو سوم از محصول برنامه ریزی شده به ایتالیا و بقیه آن به اسپانیا صادر شود.

در شرق زلطن حوزه بزرگ انتصار وجود دارد که صدور نفت آن از سال 1968، کمتر از یک سال پس از نخستین اکتشاف، آغاز شد. نفت خام این حوزه یک خط لوله عظیم به یک پایانه نفتی جدید در زویتینه مجاور در سمه و واحه ارتباط پیدا کند. تولید نفتی حوزه امل از طریق خط لوله به یک پایانه در رأس لانوف منتقل می شود، حال آن که محصول حوزه بسیار دور افتاده سریر از طریق لوله به پایانه قصر الحریقه در نزدیکی طبرق تخلیه می شود.[14]

در شرق لیبی چند حوزه کوچکتر کشف شده است، اما به دلیل دوری و فقدار شبکه خط لوله، توسعه تجاری آنها میسر نشده است. برنامه هایی مورد نظر است که در آینده در زواره یک پایانه جدید احداث شود. امروزه برای جستجوی نفت در منطقه دور از ساحل دریای مدیترانه، توجه نسبتاً زیادی مبذول می شود.

لیبی با چند کارخانه کوچک که روی هم رفته ظرفیت آنها فقط یک میلیون تن          می شود، ظرفیت پالایشی اندکی دارد. بزرگترین این پالایشگاهها در قصر البریقه مشغول به کار است. احداث سه پالایشگاه جدید دیگر، یکی در سرت و یکی دیگر در نزدیکی طرابلس غرب برنامه ریزی می شود. توسعه نوعی صنعت پتروشیمی بر پایه منابع گاز نیز تحت بررسی است.

در اواخر سال 1969، حکومت شاه ادریس سرنگون شد و یک حکومت جدید جمهوری روی کار آمد. بین این حکومت و شرکتهای نفتی مشکلایت بروز کرد و در نتیجه تولید به طور مشخص افت کرد. در سال 1970، یک شرکت جدید دولتی یعنی «شرکت ملی نفت لیبی» تشکیل شد و در سال 1972، منابع نفت خارجی در داخل کشور ملی اعلام شد.

مصر

حفر چاه برای نفت در مصر در اواخر قرن نوزدهم در جمسه واقع در سمت غربی خلیج سوئز آغاز شد و در سال 1908 بود که یک چاه نفت شروع به تولید کرد.[15]حوزه دوم در همان نزدیکی در سال 1913 و متعاقب آن پس از پایان جنگ جهانی اول، چند حوزه کوچک دیگر کشف شد. کشف نفت در شبه جزیره سینا در سال 1946 در سودر اتفاق افتاد.

صنعت نفت مصر در سال 1956 ملی شد  و پس از آن بسرعت پیشرفت کرد. اولین حوزه دور از ساحل در خلیج سوئز ، در سال 1961 در بلایم مارین و پس از آن در نیمه دهه 1960، یک رشته منابع نفتی در منطقه کویری غربی واقع در العلمین، ام برکه و بیرابوغرادیق کشف شد. امکانات تجاری این حوزه ها هنوز به طور کامل ارزیابی نشده است. پس از جنگ اعراب و اسرائیل در سال 1967، مصر به دلیل اشغال شبه جزیره سینا از سوی اسرائیل، از تولید نفت خام حوزه های این منطقه محروم شد. این خسارات با توسعه حوزه نفتی دور از ساحل ال مورگان واقع در خلیج سوئزجبران شده است.[16]

پالایشگاههای عمده مصر در اسکندریه و سوئز واقع شده اند. پالایشگاه سوئز بزرگترین بود، اما پس از جنگ ژوئن سال 1967 ، مصر به دلیل اشغال شبه جزیره سینا از سوی اسرائیل، از تولید نفت خام حوزه های این منطقه محروم شد. این خسارات با توسعه حوزه نفتی دور از ساحل ال مورگان واقع در خلیج سوئز جبران شده است.

1- خاورمیانه / نویسندگان . پیتربیومونت، جرالد بلیک، مالکوم واگ استاف / مترجمان : محسن شانه چی، محمود رمضان زاده، علی آخشینی / مشهد / آستان قدس رضوی، معاونت فرهنگی، 1369، ص 344.

1- همان منبع صفحه 345.

1- همان منبع صفحه 346.

1- همان منبع صفحه 347

[5] - W. K. DArcy

2-  همان منبع صفحه 348

[7] - Iranian Oil Operating Companies , Annual Review 1971, Tehran , 1971, 23.

1-  همان منبع صفحه 350

[9]- Arabian American Oil Company (ARAMCO)

2- همان منبع صفحه 350

[11] - Organization of petroleum Exporting Countries (OPEC)

2- همان منبع صفحه 351

1- همان منبع ص 351.

1-  همان منبع صفحه 352

1- همان منبع صفحه 352

1-  همان منبع صفحه 353.