مقدمه
مراحل اولیه زندگی بشر در این کره خاکی حالت طبیعی داشته است. گلههای انسانی از طریق شکار، خوشهچینی یا غارت طبیعت، زندگی میکردند. آنان با ابزارسازی از دوره غارت طبیعت به دوره تولید خوراک رسیدند و بدین ترتیب تمدن بپر آغاز گردید. بشر با اختراع خط به جمعآوری تجربیات و ثبت و ضبط آنها پرداخت. گروههای اولیه به صورت کلان و قبیلهای شکل میگیرند. وضعیت اجتماعی آنان به صورت اشتراکی[1] بوده است. نهاد های اجتماعی عصر حاضر مثل حکومت، مدرسه، اقتصاد، علم، هنر و جنگ هم با تحول گروههای کوچک یاد شده در طول تاریخ به وجود آمدند. نهادهای اجتماعی هر کدام دارای هدف یا اهدافی هستند که نیازهای انسان را برطرف می‌کنند. برای نیل به اهداف نهادها، ضرورتاً سازمانهایی شکل میگیرند (گلش فومنی، 1379).
مدیریت پدیدهای نوظهور نیست؟ بلکه عمر آن به درازای عمر تاریخ بشری میرسد. انسان در یک پیوستار تاریخی از زندگی انفرادی به زندگی قومی و از زندگی کشاورزی به حیات مدرن صنعتی و نهایتاً به زندگی پیچیده کنونی که با عناوین عصر اتم، الکترونیک، انفجار اطلاعات و عصر آدمهای مصنوعی از آن یاد شده است، پانهاده است.
فصل اول
پیش نوین گرایی
مدیریت در تاریخ پرفراز و نشیب حیات بشری در اغلب به سه دوره تکامل تقسیم میشود:
1) عهد قدیم (دوره باستان)
2) عصر قرون وسطی
3) دوره انقلاب صنعتی یا مقطع آگاهی اداری
عهد قدیم
مدیریت در عهد قدیم به صورت آزمایش و خطا بوده است و هیچ شگرد خاصی جهت تبادل نظر افکار و تجارب نداشته است؛ بلکه به گونهام خام و پرورش نایافته موجودیت داشته است.
پیشنوینگرایی از زمان حضرت آدم و حوا شروع میشود. تولید مثل، آموزش تغذیه، بهداشت و حفظ آنها و حاکمیت در آن دوره بیشتر سنتی بوده و تغییر در آن بسیار اندک روی میداده است.
سومریها
یکی از قدیمیترین نوشتههای بشری در زمینه مدیریت را میتوان در آثار سومریان یافت.
سومریها در 5000 سال قبل از میلاد از روشهای مدیریت برای اداره و کنترل منابع مالی استفاده میکردند، و به ثبت و ضبط عملکرد مالی خود میپرداختند.
بیشترین تأکید در تمدن سومریها بر اداره امور به وسیله کشیشها و معابد و انجام امور کشاورزی استوار است. در اندیشه رامسس سوم و سلاطین تولمی اشاراتی به مسایل مدیریت شده است.
مصر باستان
مصریان نیز تمدن عظیمی را رقم زدند. ساختمان اهرام، با توجه به ابزار و تکنولوژی زمان خود یکی از بهترین نشانههای توان مدیریت و سازماندهی در 5000 سال پیش از میلاد است.
چین باستان
بدین طریق چینیان در بیش از سه هزار سال قبل با برخی از مفاهیم مدیریت نظیر سازماندهی، تشریح وظایف، همکاری، روشهای ایجاد کارایی و کنترل آشنا بودهاند.
تخصص به وسیله چینیان باستانی مورد تأکید قرار میگرفت؛ بنابراین مشاغل جنبه ارثی داشت. چینیان برای اولین بار انتخاب افراد و نیروی انسانی را به وسیله امتحانات در 120 سال قبل از میلاد آغاز کردهاند. آموزش در این تمدن کهن بر محور اندیشههای دو شخصیت بزرگ استوار بوده است: یکی لائوتسه[2] که آموزش و پرورش را ثمره اندیشه و تعقل میدانست و بر زندگی روحی و شیوه فکری مناسب تأکید میکرد،و دیگر کنفوسیوس[3] است که آموزش و پرورش را فرآیندی در جهت محافظت از جامعه و نهادهای آن میدانست.
یونان باستان
آنان بیش از سایر ملل اندیشه خود را معطوف به مسایل مدیریتی نمودند.
در یونان نیز مانند سایر تمدنهای باستانی، مشاغل ارثی بوده و تخصص مورد توجه بسیار قرار میگرفته است. پایههای اولیه برنامه درسی امروز را باید در شیوه تعلیم و تربیت یونان قدیم جستجو کرد.
سقراط
در مورد سقراط غیر از مکالمات او با شاگردش افلاطون، اطلاعات زیادی در دست نیست.
افلاطون
به نظر افلاطون کمال اجتماعی مردم در پناه دولت و جامعه مدنی است و حکومت ویژه متفکران است. افلاطون در کتاب جمهوریت، جالبترین توجیه نظری را از بحث تخصص و تقسیم کار ارائه داده است. به اعتقاد او وقتی شخصی یک کار میکند، آسانتر و بهتر و دقیقتر آن را انجام میدهد (صادقپور، 1374).
ارسطو
ارسطو سعادت انسان را در پناه زندگی اجتماعی میداند. نظریات ارسطو - شاگرد افلاطون- مکمل دیدگاه افلاطون نسبت به آموزش و پرورش است. ارسطو در کتابهای هفتم و هشتم خود به نام سیاست بر این باور است که آموزش و پرورش آزاد باید به رشد فردی توجه کند و در این مسیر گام بردارد. پرورش افراد توانا با نهایت به پیشرفت جامعهای پیشرفته و توانمندی کشور میانجامد. از دیدگاه ارسطو سعادت خیر اعلی است.
ایران باستان
برای ساختن کاخهایی همچون پرسپولیس و نظایر آن و احداث هزاران کیلومتر راه شوسه به منظور ایجاد ارتباط بین پایتخت و نقاط مهم مملکت برای لشکرکشیها، نیاز به وجود مهندسان،کارشناسان، راهدارها، متخصصان و کارگران ماهر و نیمه ماهر بوده است که برای استخدام این نیروی انسانی و به کارگیری آنان و فراهم آوردن وسایل و امکانات، قطعاً سازمانهای متعدد با وظایف مختلف وجود داشته است.
مدیریت بعد از اسلام
در دین اسلام، قرآن کریم، مهمترین و معتبرترین منبع اداره و رهبری امور است که روشنگر خطمشیهای تصمیمگیری است. بعد از قرآن کریم، از منابع معتبر اسلامی برای درک شیوه اداره امور سازمانها، از عهدنامهای که حضرت علی(ع) برای مالک اشتر نخعی فرماندار مصر نوشته است، میتوان نام برد.
جمعبندی ویژگیهای دوره پیشنوینگرایی
براساس آنچه گفته شد، مدیریت پدیده نوینی که منشأ و مبدأ پیدایش آن اروپا یا آمریکا باشد،نیست؛ بلکه پدیدهای است که جامعه بشری از ابتدای پیدایش با آن
روبهرو بوده و تمدنهای گذشتته در تکوین آن نقش سازندهای داشتهاند.
از ویژگیهای مدیریت در گذشته، میتوان موارد زیر را نام برد:
1- توجه به طبیعت و طبیعتگرایی
2- متکی بر فردگرایی
3- محوریت داشتن کشاورزی
4- قابل برگشت نبودن زمان
5- جهتگیری قبیلهای
6- بسته عمل کردن فرهنگ‌ها
7- حاکم بودن اشرافیگری
8- متکی بودن بر آموزش توسط خانواده
9- اعمال کردن تنبیهات سخت و جدی در آموزش
10- اتکا بر آزمایش و خطا در مدیریت
11- نابرابری حقوق زن و مرد
12- مدیریت نظامی
13- مدیریت آتنی (سقراط، ارسطو) که باعث شد مدرنیسم روی آن استوار شود.
14- مدیریت طبیعت گرایانه (زمینی). نگاه به عقاب و حیوانات و آنچه خداوند در طبیعت ساخته است.
15- تجسم فضایی آنان ضعیف بود.
16- مدیریت فئودالیه یا کشاورزی قبیلهای حاکم بود. بین فضا و زمان انفکاک وجود داشت.
17- جهتگیری بیشتر محلی بود.
18- فرهنگ‌ها بیشتر بسته عمل میکردند و ریشهدار بودند.
19- غیرعلمی بودن مدیریت (قورچیان، 1380).
فصل دوم
نوین گرایی در مدیریت
تقسیم کردن دوران تحولات تفکرات انسان برحسب تغییر شرایط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی به سه دوره اختیاری است و مرز یک دوره با دوره دیگر را نمیتوان به طور قطع و یقین تعیین کرد. این سه دوره را میتوان پیش صنعتی، صنعتی و فراصنعتی به شمار آورد.
در دوره پیش صنعتی، کشاورزی بخش قالب فعالیت اقتصادی است. محور تولید، بازوی انسانی است. نیروی فیزیکی شاخص عمده تعیین کننده قدرت تولیدی است و ارتقاء تولید از طریق بهبود فیزیکی انسانها به کمک بهداشت، تغذیه و امثال آن میسر است.
در دوره صنعتی، بخش صنعت، برکل فعالیت اقتصادی تسلط دارد. با گسترش فعالیتها در بخش صنعت، سایر بخشها مثل کشاورزی هم تحت تأثیر قرار میگیرد و کشاورزی صنعتی میشود و توان تولید به مراتب بیشتر میشود.
در فراصنعتی، بخش خدمات، بیشترین سهم را در کل تولید دارد. دانش محول تولید است که خود ماحصل تجربه و تفکر انباشته انسانهاست. تولید عموماً متکی بر عملکرد مغز انسانهاست.
خصوصیات قرون وسطی
1- نظام اقتصادی و اجتماعیاش فئودالیته است.
2- نظم سیاسی آن، حاکمیت قدرت منحصر پاپ به همه است.
3- نبودن ملیت در قرون وسطی