تبریز یکی از قدیمی ترین مناطق ایران است و مجموعه آثار تاریخی و نشانه های باستان شناختی که از محل های مختلف آن در نتیجه حفاری های مجاز و غیرمجاز به دست آمده است دلالت بر دیرینگی و قدمت تاریخی این شهر دارد. این قدمت مباحثات و مشاجرات متعددی بین مورخین و محققین برانگیخته است و هنوز هم اطلاعات جامع و مستندی در مورد قدمت، وجه تسمیه و چگونگی پیدایش این منطقه در دست نیست و کماکان نظرات متفاوتی در این موارد مطرح است.
قدیمی ترین مطلب مربوط به شهر تبریز در کتیبه سارگن دوم پادشاه آشور (722-750 ق- م) آمده است که آن را شهری بزرگ و آباد و دارای باروی تو در تو وصف کرده است. سارگن در این کتیبه از شهری به نام اوشکایا که شاید همان اسکوی امروز است و نیز از دژ و قلعه محکمی به نام تارویی یاد می کند که به احتمال زیاد تبریز است. گذشته از این، در یکی از کتیبه های سناخریت پادشاه آشور (705-681 ق- م) از شهری به نام تربیس نام برده شده است که پادشاه مزبور در آنجا معبدی به نام نرکان ساخته بود.
بعضی از مورخین و محققین. تبریز را همان گابریسی می دانند که در پنجمین جدول آسیایی بطلمیوس اسکندرانی (در نیمه دوم قرن دوم میلادی) ثبت شده است و اعتقاد دارند که بعدها حرف گ به ت تبدیل شده است. بعضی دیگر ترویای معروف و تبریز را یکی می پندارند. عده ای حتی این شهر را همان سوز یا شوش قدیم و عده ای دیگر آکراتا یا آماتای ذکر شده در تورات فرض کرده اند. گروهی از جمله کینز انگلیسی که در اوایل قرن نوزدهم به تحقیق پیرامون جغرافیای تاریخی آذربایجان پرداخت، تبریز راکازا یا گنزکه یا گنجک باستان شمرده اند.
تاریخ تبریز بعد از اسلام برخلاف تاریخ کهن آن که با حدس و گمان همراه است، روشن و واضح است. این شهر در سال 21 هجری قمری به وسیله اعراب فتح شد و به دنبال آن قبایلی از اعراب مانند ازدها که از قبایل معروف یمن بودند در این شهر ماندند و حکومت روادیان را بنیان نهادند.
اغلب منابع بعد از اسلام نیز از بنای اولیه تبریز را به زبیده خاتون همسر هارون الرشید نسبت داده اند، اما در متون تاریخی قدیم مطلبی که دلیل صحت این ادعا باشد دیده نشده است و اساسا هیچ جا ذکری از این که زبیده زن هارون الرشید به آذربایجان آمده باشد به میان نیامده است. از جمله کسانی که معتقدند شهر تبریز به امر زبیده خاتون دختر جعفر پسر منصور عباسی و همسر هارون الرشید به وجود آمده است، حمدالله مستوفی قزوینی است. او در کتاب نزهت القلوب، تاریخ بنای تبریز را 175 هجری قمری آورده و اضافه کرده است که باروی تبریز 6000 گام بود و 10 دروازه داشت.
آنچه که از مطالعه منابع تاریخی و نتایج پژوهشگران مختلف از جمله نادر میرزا، کسروی و جکسن آمریکایی به دست می آید این است که نسبت دادن بنای تبریز به زبیده خاتون نمی تواند صحیح باشد. به طوری که از کتب تاریخ ارمنی نیز برمی آید، از چند قرن پیش از اسلام شهر تبریز بر پا بوده و عنوان شهر را داشته است. احتمالا علت اینکه در فتوحات تازیان نامی از تبریز برده نشده آن است که در آن زمان چندان آباد و صاحب نام نبوده است.
پروفسور مینورسکی مولف کتاب تاریخ تبریز بر این عقیده است که تبریز فعلی همان شهر تارماکیس است که در کتیبه سارگن از آن نام برده شده است. سارگن دوم در کتیبه خود از 21 شهر در این منطقه نام برده است که نشان دهنده رشد شهرسازی در نواحی اطراف دریاچه ارومیه در هزاره اول پیش از میلاد است.
تعیین تاریخ دقیق پیدایش شهرنشینی در دشتی که تبریز در آن قرار گرفته، دشوار است. همین قدر می توان گفت که شرایط این دشت حاصلخیز به واسطه وجود دو رود آجی چای و مهران رود، اقلیم معتدل، موقعیت ارتباطی بسیار مناسب، وجود منابع زیرزمینی غنی و موقعیت مناسب استراتژیکی آن، زمینه مساعدی برای تکوین و توسعه زندگی شهری فراهم آورده است.
در جریان کاوشهایی که توسط هیئت باستان شناسی انگلیسی به رهبری چارلز بورنی در قارتپه (یانیق تپه) واقع در 30 کیلومتری جنوب غربی تبریز صورت گرفت به خانه های دایره ای شکلی برخوردند که از آجر خام و چینه ساخته شده اند و به اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم قبل از میلاد (اواخر دوره عصر سنگ- مس و اوایل دوران مفرغ) تعلق دارند. در این خانه ها سنگ اسیاب ها، استخوان حیوانات، انبارهای آذوقه و کارگاه نیز کشف شد. از این کشفیات چنین استنباط می شود که در آن هنگام در حوالی تبریز فعلی گروهی از مردم به امر پیشه وری اشتغال داشتند که تقسیم کار، زمینه مساعدی برای ایجاد زندگی شهری و شهرها پدید آورد.
به هر صورت، قدیمی ترین سند دال بر وجود تبریز (تارویی- تارماکیس) کتیبه سارگن دوم متعلق به اواخر سده هشتم قبل از میلاد است. به احتمال قوی شهر در جریان حمله نیروهای ویرانگر آشور منهدم شد. تا قرن های سوم و چهارم بعد از میلاد نام و نشانی از آن در بین نیست، تا آن که مورخان ارمنی از شهری به نام تاورژ سخن گفتند و قراینی دال به وجود شهری در محل تبریز کنونی در دوران ساسانی به دست آمد. می توان حدس زد که به جای و یا در جوار شهر ویران شده تارماکیس و مجموعه دهکده هایی که در آن حدود پراکنده بوده اند و در کتیبه سارگن از انها سخن رفته است شهر دیگری بنیان نهاده شد و روی به توسعه گذاشت. ولی این توسعه از لحاظ تاریخی دیری نپایید و به هر علتی شهر دوباره راه زوال پیمود. چنان که در اواخر دوره ساسانی و در جریان یورش و فتوحات تازیان و تا نیمه اول قرن دوم هجری نامی از آن ذکر نشده است. و تبریز نخستین بار به عنوان قلعه آمده است که بعدها به شهری بزرگ تبدیل می شود. شهری که در طی چهارده سده به یکی از شهرهای معروف آذربایجان و ایران اشتهار یافته است. این شهر پایتخت چندین سلسله قدرتمند بود. گاهی در نتیجه پیشامدهای ناگوار طبیعی و یا تاریخی گرفتار فترت می شد، رونق و جمعیت خود را از دست می داد تا آنجا که از آن جز ویرانه ای به جا نمی ماند و باز زمانی ققنوس وار از میان خاکسترش سر بر می آورد و رونق و توسعه می گرفت.