پیشگفتار
در بخشهای پیشین تاریخ مقدس اسلام مطالبی در باب ابعاد مختلف بنیادی عقیدتی و سیاسی اسلام ذکر گردیده و نیازی به تکرار مجدد نیست زیرا باعث ملال ذهن همکاران و دانشجویان گرامی خواهد شد ولی به لحاظ اهمیت موضوع و ارتباط قسمتهای مختلف تاریخ اسلام مختصرآبحث کوتاه در باب مطالب گذشته بصورت گذرا به عنوان مقدمه درس تاریخ اسلام 4 بیان میگردد.
همانطور که گفته شد در باب علم تاریخ سخنها گفته اند و در تعریف آن علما بر یک قول نبوده اند . یکی از مورخین در تعریف تاریخ آورده است که فن تاریخ نگاری شاخه ای از علم است که کار آن گزارش دادن و توصیف آزمایشهای بشری به صورت صحیح و دقیق است .
توجه قرآن به تاریخ به عنوان منبعی از معرفت بشری از آن بیش میرود که تنها اشاره ای به تصمیمهای تاریخی میکند یکی از اساسی ترین اصول تاریخی گذشته است چون صحت گزارش اخبار و واقعیتهایی که ماده تاریخ را می سازند شرط ضروری تاریخ علمی است و صحت اخبار بالاخره بستگی به کسانی دارد که آنها را روایت کرده اند و نخستین اصل نقا دیگری تاریخی این میشود که سجیه و منش شخص معتبر عامل مهمی برای داوری کردن درباره گواهی او بشمار میرود . قرآن کریم میفرماید: ای کسانی که گرویده اید بد کاری به شما خبر داد درباره آن جستجو و تحقیق کنید( سوره حجرات آیه 21) رشد حسن تاریخی در اسلام موضوع بسیار جالبی است. مردانی چون ابن احاق و طبری و مسودی در جهان اسلام پدید آمده اند و دست به خلق آثار هنر تاریخ اسلام زده اند.در پیدایش و ظهور علم تاریخ در اسلام عواملی چند دزر کار بوده و در نشآت و رواج آن نقش اساسی داشته است ، این عوامل را میتوان به چهار قسمت تقسیم کرد:
الف) وجود روح تاریخی اسلام ، نیازهای معمولی زندگی مسلمین، نیازهای فکری و فرهنگی مسلمین وعوامل مساعد دیگر که در تکامل و تکوین تاریخ در اسلام موثر بوده اند چنانچه دین اسلام خود را عقیده تنها تاریخ نمی داند بلکه ریشه خود را در تاریخ به تمام ادیان الهی مرتبط می داند( مَلّه اَبیکُم اِبراهَیم هُوَ سَمّکُمُ المُسلمین مِن قبل)(1)
ب ) بر اساس ایدئولوژی اسلامی آنچه در روی زمین از خلقت تا قیامت رخ می دهد مطابق تقدیر و مشی ایست که اراده الهی بر آن حاکم است ( بَل لله اَمر جمیعاً)(2)
پس شناخت گذشته برای آشنایی و هماهنگ شدن با اراده الهی در تاریخ لازم و واجب است.
ج) مکتب اسلام تصویر واضحی از هستی را از آغاز تا پایان خلقت بدست می دهد و از این مبدأ و منتهی را با سلسله انبیاء ارتباط برقرار می کند. و درمیان این دو نقطه فطرت گذرانی را ترسیم میکند که خود مورد تأمل و محل اعتنای اندیشه تاریخی است (و مَا الحیوه ُ الدُنیا اِلٌالعِبٌ وَ لَهوٌ)(1)
د) در دین اسلام در زندگی یک مسلمان دو مرحله وجود دارد که ظاهرأ مرگ مدتی بین آنها جدایی می اندازد ولی واقع امر این است که این دو به هم اتصال تام و تمام دارند پس آنانی که باید این مراحل را طی کنند متوجه این امر خطیر بتاید باشند که همه چیز در عالم حسابی دارد و هر عمل و حرکتی درکتاب هستی ثبت می شود و ظهور پیامبر اسلام خط فاصلی در مسیر تاریخ است زیرا خاتم انبیاء و برزخ بین دو جهان محسوب می شود . عهد نوین و نهایی در نبوت و انسانیت است ، عصر غیبت و ظهور امام زمان (عج) نیز خود سر فصلی دیگر برای تاریخ انسانیت در دین اسلام است.
پس در نظر قرآن کریم تاریخ و مجموعه مخلوقات نمی توانند مشّیت و خواست الهی را عوض کنند و خداوند بر کارهای خود مسلط و پیروز است. بنابر این از نظر قرآن کریم در نهایت امر به سوی نعمت و رفاه استخلاف صالحان روی زمین میل خواهد کرد، و با استقرار حکومت حق و عدالت بشریت از یک کمال نا متناهی بر خوردار خواهد شد و وعده تمام فرستادگان و سفیران الهی بالاخره به تحقق خواهد پیوست.
بنابراین با بیان مطالب فوق مسئله تاریخ در اسلام واضح گردید اما در باب دین باید گفت که انسان هرگز اگر چه به خدا نیز معتقد نباشد از دین مستغنی نیست و این همان روش زندگی است و به طور کلی دین همان برنامه زندگی بر اصل اعتقادی استوار است. قرآن کریم میفرماید : بشر از دین گریزی ندارد و آن راهی است که خداوند متعال برای بشر باز کرده است که با پیمودن آن به او برسند منتهی امر کسانی که دین حق( اسلام) را پذیرفته اند به راستی راه خدا را می پیمایند و کسانی که حق را نپذیرفته اند راه خدا را گم کرده و عوضی گرفته اند(2).
با بیان این مطالب نگرشی بر تاریخ اسلام از ظهور تا رحلت رسول گرامی و از رحلت آن بزرگوار تا تشکیل حکومت بنی امیه و در بخش دیگر در باره چگونه به قدرت رسیدن عبّاسیان و عملکرد آنان خواهیم داشت.
چنانچه گذشت موقعیت شبه جزیره عربستان از بعد سیاسی ، مذهبی ، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و جغرافیایی با افکار و عقاید پیامبر گرامی و نمود ها و معیار های مقدس دین مبین اسلام نه تنها
سازگاری نداشته ، بلکه کاملأ متضاد بود و تبلیغ رسالت توسط رسول گرامی (ص) در چنین محیطی بس دشوار بود چون خداوند برای حفظ دین خود (اسلام) وعده نصرت داده بود لذا پیامبر تمام مصائب و دشواریها را تحمل نمود.
یاوران و پشتیبانان دلسوز و صدیق همچون جد بزرگوارش عبد المطلب و عموی گرامی اش ابو طالب و همسر با وفایش خدیجه را به همراه داشت و از برکت وجود آنان در سختی ها و برخورد ها استفاده می نمود ، اما از آنجایی که مسئولیت خطیر رسالت دین الهی را بر دوش گرفته بود و می بایست این کاروان هدایت بشری را تا آخر می رساند لذا هیچ وقت و هرگز این قافله عظیم بشریت از حرکت بازنایستاد و حتی بعد از انکه تمام یارانش را مخصوصأدر عام الحزن(سال دهم بعثت ) از دست داد و در همین زمان است که کفار قریش همچون ابو سفیان ها و ابو جهل ها بر شدت شکنجه خود می افزایند تا اینکه یارانی چون بلال ها و یاسر ها و سمیه ها زیر شکنجه عرب متحمل شداید عظیم گردیده و حتی زیر شکنجه جان می سپارند. عاقبت رسول گرامی به امر الهی دست به هجرت می زند. هجرت در راه خدا یک فریضه الهی است. هجرت یعنی رفتناز دار الکفر به دار الایمان. رسول گرامی همراه با یارانش که عده ای قبلأ بر اثر بد رفتاری کفار به کشور حبشه هجرت کرده بودند اینبار به سوی یثرب که قبلأ با سران قبایل همچون اوس و خزرج در محلهای عقبه در مکه تبادل افکار گردیده و قول مساعدت داده ورسول خدا را دعوت نموده بودند هجرت نمودند. یثرب سرزمینی که سالیان سال بین قبایل آن نفاق، دشمنی و خون ریزی ریشه دوانده بود تشنه آمدن وجود مقدس برای مرحم گذاشتن بر زخم های دیرین اجتماعی و قبیله ای که در اثر جاهلیت و نداشتن رهبری و فرماندهی بودند.
رسول خدا با فدا کاری و از خود گذشتگی پسر عم خود علی (ع) بسوی یثرب رهسپار میشود و اولین سنگ تمدن اسلامی را در محل قبا بنا می نهد و پی پیوستن یارانش از جمله علی ابن ابیطالب به سوی مدینه حرکت می کند. در مدینه قبل از هر چیز محیط مساعد عاری از هر گونه کینه و نفاق بوجود آورد. بین اوس و خزرج صلح و بین انصار و مهاجرت صیغه عقد اخوت جاری می نماید و با یهودیان حومه مدینه پیمان عدم تعرض منعقد می نماید. وقتیکه محیط مساعد گردید مشاهده می کنیم شکل و الگوی سور قرآنی تغییر می یابد و اکثرأ جنبه تدافعی و جهادی به خود می گیرد و رسول خدا دعوت به مبارزه با مشرکین می نماید چنانچه رسول خدا پس از ورود به مدینه است که دست به تحرکات نظامی می زند و از سال دوم هچرت دست به چند سریه و غزوه می زند و از جمله غزوه پیروزمند بدر که زنگ خطری بود به کفار بت پرست قریش و زدودن آثار شرک، نفاق و جاهلیت بود.
کفار قریش از نصرت الهی غافلند و جاهلانه دست به اعمال تلافی جویانه می زنند و در نتیجه غزوه اُحد در سال سوم هجرت اتفاق می افتد که پیروزی نصیب مسلمین می گردد ولی سستی و سهل انگاری عده ای از سربازان اسلام که منجر به ترک نقطه استراتژیک (گذرگاه) میدان نبرد می گردد. شکست در سپاه اسلام ظاهر شده و در نتیجه عموی رشید رشول گرامی (ص) حمزه سید الشهدا و بعضی دیگر از یاران با وفای آن حضرت به شهادت می رسند.
باز مشرکین در صدد بر انداختن نظام اسلامی از شبه جزیره عربستان است چرا که روز به روز بر تعداد ایمان آوردگان افزوده می شود .در سال چهارم تا پیامبر فرصتی می یابد تا تکلیف طوایف یهود که پیمان شکنی کرده و نقش ستون پنجم را برای دشمن داشتند روشن نماید. از طایفه یهودی بنی نظیر به علت سوء قصد به جان آن حضرت مجبور به خروج از مدینه می شود. در سال پنجم هجرت کفار قریش توسط فراریان بنی نظیر تحریک شده و انسجام یافته و از قبایل شبه جزیره کمک گرفته و با نیروی عظیمی راه مدینه را به قصد ریشه کن کردن اسلام پیش می گیرند تا اینکه در مجلس شورای رسول گرامی به پیشنهاد سلمان فارسی بخش شمالی نفوذ نا پذیر مدینه خندقی حفر می نمایند و از نفوذ سپاه عظیم بت پرستان ممانعت می نمایند و حوادثی که پیش می ید از جمله ضربه(1) کار ساز علی ابن -ابیطالب در روز خندق و هلاکت عمرو بن عبدود پهلوان نامی شبه جزیره عرب و برخی از امداد های غیبی و الهی و همچنین نقش مؤثر و خدا پسندانه نعیم بن مسعود در آن روز اسلام و مسلمین را از یک خطر حتمی نجات بخشید.
سال بعد رسول خدا همراه یارانش برای حج عمره به سوی مکه هم برای زیارت و هم برای دیدار مسلمانان که در مکه مانده بودند و زیر شکنجه و ستم عرب بت پرست قرار گرفته بودند عازم گردید که با ممانعت سران قریش روبرو گردید و منجر به عقد قرار داد حدیبیه میگردد .
این صلح فتح بزرگی برای مسلمانان به حساب می آمد و آیه شریفه " انا فتحنا لک فتحأ مبینا " در حق این صلح بر پیامبر نازل گردید. در سال هفتم رسول خدا به سران کشور های مختلف از جمله روم ، ایران و اسکندریه نامه نوشت و آنان را به دین اسلام دعوت نمود و در سال هشتم که به عام الفتوح معروف است مکه دوباره فتح گردید وآثار شرک و بت پرستی از خانه خدا به دست توانای رسول گرامی و به یاری علی بن ابیطالب زدوده شد. در سال دهم هیئت ها برای عقد قرار داد و پذیرفتن اسلام بسوی مدینه سرازیر شدند و غزوه تبوک در این سال اتفاق افتاد ودر سال دهم سفر حجه الوداع
---------------------------------------------------------------------
1_حدیث از رسول گرامی می فرماید: ضَربه ٌ علی فی الیوم الخَندق اَفضَل مِن عِبادَه الاِنس و الجِنٌ
اتفاق افتاد. و واقعه غدیر خم و انتخاب جانشینی علی بن ابیطالب با شرکت بیش از نود هزار نفر انجام گرفت. سال آخر رحلت رسول اکرم که آخرین لحاظ عمر گرامیش است و کتاب آسمانی را توصیه می نمودند شمع وجود گهربارشان برای همیشه خاموش و از مصائب ، رنجها و مشقتهای این دنیا آسوده گردیدند .در حالیکه جسد مبارک رسول خدا (ص) روی زمین بود و اصحاب و خوشاوندان آن بزرگوار همچون شمع به دور جناززه مقدسشان می چرخیدند اخباری از سقیفۀ بی ساعده رسید که مهاجرین انصار تجمع نموده و در فکر انتخاب جانشین هستند. افرادی برای شرکت یا اطلاع از کم و کیف جریان جنازه آنحضرت را ترک و در حالیکه پس از سه روز و به روایتی چهار روز به مسئله جانشینی فیصله داده بودند ، آن حضرت را روز پنجشنبه به خاک سپردند و به ترتیب ابو بکربن قمانه خلافت رسید و در دوران خلافت ایشان حوادثی همچون حادثه ظهور اهل ردّه و ظهور مَسیلمه کدّاب که دریمامه ادعای نبوت داشت سرکوب کردند و خلیفه ابوبکر بن قمانه در دهمین سال هجرت در گذشت.