گسل ها نوعی ساختار خطی، همراه با جابه جایی هستند که برتحولات زمین ساختی و همچنین تکوین حوضه های ساختاری – رسوبی ایران اثر در خور توجه داشته اند. از این میان، اثر گسل های طولی عمده، همزمان با جنبش های کوهزایی کاتانگایی (پرکامبرین پسین) به مراتب بیشتر است. روند این گسل ها در بیشتر جاها با روند های زمین ساختی مربوط به چین خوردگی کاتانگایی همخوان است و درراستای شمالی- جنوبی قرار دارد، ولی روندهای شمالی باختری- جنوب خاوری(روند زاگرس) نیز گزارش شده است. جدا از دو روند گفته شده روند سومی درراستای شمال خاوری- جنوب باختری، برگسل های ایران حاکم است،به گونه ای که سه امتداد اصلی (شکل 9-1) قابل تشخیص است (نوگل سادات،1978).
جهت شمال باختری – جنوب خاوری که با امتداد زاگرس،زون سنندج-سیرجان، کمان ماگمایی ارومیه-بزمان و البرز هم روند است .
جهت شمالی خاوری-جنوب باختری که با امتداد البرز خاوری، گودال کویر بزرگ موازی است.
روند شمالی- جنوبی، که با جهت یافتگی لوت و تمام مناطق خاور گسل نایبند و شمال بزمان، مشخص است.
گسل های یاد شده به طور عموم مرز واحدهای ساختاری-رسوبی مختلف ایران را تشکیل می دهند و با فعالیت خود، موجب تغییرات عمده دررخساره های سنگی، ستبرای رسوبات به ویژه تحولات زمین ساختی (ماگماتیسم، دگرگونی،شدت و الگوی چین خوردگی 000) می شوند و لذا شناخت آنها از نظر زمان تشکیل، فعالیت ها تثایر آنها بر زمین شناسی ایران و لزره زمین ساخت بسیار ضروری است.
ویژگی های عمومی گسل های ایران
به جز حالت های استثنایی، ویژگی های زیر درگسل های ایران عمومیت دارد.
گسل های دارای روند شمالی – جنوبی و یا شمال باختری –جنوب خاوری به سن پرکامبرین پسین و حاصل کوهزایی کاتانگایی هستند.
گسل های شمالی- جنوبی و شمال باختری-جنوب خاوری از انواع امتداد لغز راستگرد هستند.
گسل های دارای روند شمال خاوری- جنوب باختری به سن دونین و حاصل عملکرد های احتمالی جنبش های زمین ساختی کالدونی هستند.
گسل های شمال خاوری-جنوب باختری تغییر شکل برشی چپگرددارند.
گسل های مربوط به رخدادهای زمین ساختی چرخه آلپی بیشتر موازی روند زاگرس یعنی امتداد تقریبی N140 درجه دارند.
گسل های ایران نقاط ضعیف پوسته هستندکه رها شدن انرژی متمرکز را ممکن می سازند و لذا گسل ها به ویژه انواع طولی عمده (با طول بیش از ده کیلومتر) درلزره خیزی ایران نقش دارند(به جز گسل هایی که در 700 هزار سال گذشته حرکت نداشته اند). دراین میان، نباید گسل های بی نام نادیده گرفته شوند، چرا که بسیاری از گسل های بی نام نیز می توانند لرزه از باشند . برای مثال می توان به بزرگ ترین زمین لرزه ایران با بزرگی 7/7 در 16 سپتامبر 1978 (شهریور 1357) درشهر طبس اشاره کرد که بروی یک گسل بی نام و ناشناخته روی داده است(بربریان، 1980)
قرار گیری کانون زمین لزره های سده بیستم دردازای بسیاری از گسل های ایران نشان می دهد که بسیار از گسل های ایران هنوز فعال هستند.
گسل ها درتحولات زمین ساختی گوناگون (دگر شیبی، چین خوردگی، ماگماتیسم و …) نقش موثری داشته اند . برای نمونه، بسیاری از تکاپوهای آتشفشانی شکافی ایران از طریق گسل ها و بازشدگی آنها به سطح زمین رسیده اند.
در ریخت زمین ساخت امروزایران ، گسل های طولی وعمده نقش سازنده داشته اند به گونه ای که بسیاری از روندهای ساختاری کنونی ایران زمین نتیجه حرکت افقی و قائم گسل هاست. (شکل 9-1)
دربین گسل های ایران، انواع برگشته و راندگی ها، نقش بیشتری دردگر شکلی پوسته داشته اند. به گفته دیگر دگر شکلی کنونی ایران بیشتر درارتباط گسل های معکوس حد کوه و دشت به ویژه راندگی ها، و کمتر درارتباط با گسل های یاد شده امتداد لغز می باشند.
بیشتر گسل های قدیمی دارای حرکت های راستگرد هستند درحالی که گسل های فعال کنونی همگی امتداد لغز چپ گرداند.
برخی از گسل های فعال کنونی ایران، ازنوع عمیق چند نقش می باشند. برای نمونه می توان به گسل های طولی برگشته – رانده پهنه های مکران و کپه داغ اشاره کرد که درزمان تشکیل حوضه رسوبی از نوع عادی بوده اند ولی پس از برقراری رژیم های فشارشی به انواع برگشته تبدیل شده اند.
یک گسل درگذر تکاملی فعالیت خود، ممکن است گاه راستگرد، گاه چپگرد و گاه بدون حرکت باشد.
درطول یک گسل، مقدار و سازو کار جابجایی، یکسان و همانند نیست و ممکن است بخشی ازیک گسل به صورت فشارشی و بخش دیگر آن بصورت کششی عمل کند.
دسته بندی گسل های ایران
گسل های ایران را می توان بر اساس زمان پیدایش، زمان آخرین حرکت و پراکندگی جغرافیایی دسته بندی کرد.
درنقشه لرزه زمین ساخت ایران (بربریان ، 1976) گسل های ایران به سه دسته عمده زیر تقسیم شده اند:
گسل های زمین لرزه ای جوان : که درطی رویدادهای زمین لرزه ای و مخرب زمان حال به وجود آمده اند و یا دوباره فعال شده اند مانند گسل اپیک ، گسل دشت بیاض و …
گسل های کواترنری، گسل هایی هستند که در دو میلیون سال گذشته حرکت داشته اند (مانند گسل کلمرد) ولی به ظاهر زمین لرزه تاریخی و ثبت شده ندارند.
گسل های پیش از کواترنری، این گسل ها سنی بیش از دو میلیون سال دارند ولی به احتمال از زمان جنبش های آلپ پایانی تا کنون حرکتی نداشته اند. با این حال، نباید این گسل ها را مرده تصور کرد چرا که ممکن است حرکت های جوان آنها ناشناخته باشد. درضمن، دربسیاری از حالات، ممکن است دراثر فرسایش، پوشش گیاهی و یا عملکرد انسان، نشانه حرکت های جوان این گسل ها از بین رفته باشد. لذا هرگز نباید اهمیت این گسل ها را نادیده گرفت.
دراین نوشتار دسته بندی گسل ها براساس پراکندگی جغرافیایی آنها است درباره زمان پیدایش زمان آخرین حرکت و لزره خیزی آنها مطالبی بیان شده است(شکل 9-2)
شکل 9-2- نام و پراکندگی جغرافیایی گسل های عمده ایران.
گسل مشا-فشم:دردامنه جنوبی البرز، درحد فاصل آبیک – شاهرود- گسلی از نوع راندگی وجود دارد که دست کم اززمان الیاس (نبوی ،1355) تاکنون، برحوضه رسوبی، ساختار کهن و به ویژه ریخت زمین ساخت امروز البرز اثر درخور توجه داشته است. گسل مشا-فشم (دلنباخ ،1964، چالنکو، b 1974) راندگی اصلی جنوبی (لورنز،1964) راندگی میگون- مشاء (آسرتو، 1966) راندگی اصلی (کارتیه، 1971) گسل آبیک –فیروزکوه-شاهرود (نبوی ،1355) نامهای متفاوتی است که به این گسل داده شده است . گسل مورد سخن درحقیقت یک پهنه گسلی به پهنای حدود 10 کیلومتر و طول حدود 400 کیلومتر است. خط گسل موجدار است . درشمال باختری دارای روند WNW-ESE می باشد. دربخش مرکزی به تدریج خمیده می شود ولی درخاور، روند خاوری – باختری دارد. شیب صفحه گسلی ، متناسب با نوع سنگ های مجاور بین 35 تا 70 درجه به سمت شمال متغییراست. درحوالی لواسان (خاور تهران) گسل شمال تهران به این گسل می رسد و به صورت واحد، به سمت خاور ادامه می یابد(شکل 9-14) . آسرتو (1966) این گسل را ازنوع ژرف و بینادی البرز می داند که دربعضی نواحی بالا رانده و دربعضی نقاط رورانده است. اگر چه اشتوکلین (1968) آخرین حرکت این گسل را به سن پلیوسن – پلیستوسن می داند، ولی چالنکو (1974) این گسل را از نوع لرزه از و زمین لرزه های آه مبارک (1930) و زمین لرزه مشا (1955) را نتیجه رها شده انرژی درامتداد این گسل می داند.