چکیده
تحقیق و توسعه مهمترین واحد تفکر در هر نظامی، به ویژه در نظام سلامت یک جامعه، که با مهمترین عنصر وجودی انسان‌ها یعنی جان آنها سروکار دارد، محسوب می‌شود. امروزه نظام تحقیق و توسعه در قلب فعالیت‌های علمی جای دارد، به طوری که کشورهای صنعتی سهم قابل توجهی از درآمد و نیروی کار خود را به فعالیت‌های تحقیق پایه و کاربردی و توسعه فن‌آوری اختصاص می‌دهند. این درحالی است که در حال حاضر در بخش بهداشت ودرمان فعالیت‌های پراکنده و غیرمنسجمی در زمینه تحقیق و توسعه صورت می گیرد که با نیازهای واقعی این گونه فعالیتها در مراکز تخصصی و پراهمیتی نظیر بیمارستان که ضامن سلامت و رفاه اجتماعی کشور است سازگاری ندارد.
در این بررسی تطبیقی- توصیفی ضمن مطالعه مبانی نظری، سوابق موجود و ادبیات مرتبط، وضعیت نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های چند کشور شامل آمریکا (نمونه نظام بهداشت و درمان خصوصی)، انگلیس (نمونه نظام بهداشت و درمان ملی)، هندوستان (نمونه نظام بهداشت و درمان مختلط)، و نیز ایران با کمک نظریه سیستم‌ها و با ابزارهای گردآوری داده‌ها شامل بررسی پایگاه‌های اینترنتی بیمارستان‌ها، پرسشنامه و مصاحبه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و با بهره‌گیری از روش کارت امتیازی متوازن (BSC) [1] مقایسه شد. متغیرهای اصلی در مطالعه تطبیقی عبارت بودند از: دروندادها، منابع، ساختار سازمانی، فرایندها، ارتباطات، عملکرد، و بروندادها. سپس با استفاده از یافته‌های حاصل از مطالعات کتابخانه‌ای و مطالعه میدانی، الگویی با استفاده از مفاهیم مطرح شده در روش تحلیل و طراحی ساخت‌یافته سیستم‌ها (SSADM) [2] طراحی شد و با کمک تکنیک دلفی مورد آزمون قرار گرفت و نهایی گردید.
براساس یافته‌های پژوهش، وجود یک نظام منسجم با عنوان نظام تحقیق و توسعه بیمارستانی در بیمارستان‌های کشور ضرورت داردکه ابعاد و کارکرد این نظام براساس نوع، اندازه و ویژگی‌های ساختاری بیمارستان مورد نظر متفاوت خواهد بود. یافته های پژوهش مشخص ساخت که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته از جمله آمریکا و انگلیس، اصول اولیه و پایه‌های نظام تحقیق وتوسعه به طور منسجم شکل گرفته است و در موارد زیادی این نظام، علاوه بر انجام بررسی‌های مختلف و نظام‌مندسازی فعالیت‌های جاری مرتبط به تحقیق و توسعه، خلق، توسعه و نوآوری در زمینه‌های بالینی، دارویی درمانی و تحقیق در خدمات بهداشتی درمانی را نیزدر درون خود ایجاد کرده است.
نتیجه این بررسی حاکی از وضعیت نامطلوب فعالیت‌های تحقیقاتی در بیمارستان‌های ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته مورد بررسی بود که در قالب متغیرهای پژوهش به تفصیل مورد مطالعه قرار گرفت. در این راستا الگویی مطلوب برای نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های ایران طراحی شد که با استفاده از روش دلفی توسط متخصصان منتخب ایرانی مورد تصدیق قرار گرفت. الگوی کلی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های ایران دارای هفت جزء اصلی دروندادها، منابع، ساختار سازمانی، فرایندها، ارتباطات، عملکرد و بروندادها است، که در قسمت بعد، محتوای هر یک از اجزای نظام خود در قالب یک الگوی جداگانه، با ذکر عوامل تشکیل‌دهنده هر جزء، تشریح شده است. در این الگو استقرار نظام تحقیق و توسعه با دروندادها، منابع، فرایندها، ارتباطات و بروندادهای مشخص و تعریف شده پیشنهاد شده است. ساختار سازمانی این نظام شامل سه جزء اصلی کمیته هماهنگی تحقیق و توسعه، مراکز تحقیق و توسعه پزشکی، و مدیریت تحقیق و توسعه (برای مجتمع‌های بیمارستانی) و دفتر تحقیق و توسعه (برای بیمارستان‌های کوچک و متوسط) در نظر گرفته شده است. همچنین برای ارزیابی عملکرد این نظام، چهارچوب الگوی کارت امتیازی متوازن پیشنهاد شده است.
مقدمه
در سه دهه گذشته کاربرد علوم مدیریت در علوم پزشکی به حدی بوده است که هم اکنون حتی تصور جدایی این دو موضوع اساسی علم امکان پذیر نیست. هم اکنون متخصصان و دانش پژوهان بسیاری با تکیه بر دانش تخصصی و تجربیات مفید چه در زمینه علوم پزشکی و چه در زمینه مدیریتی با تکیه بر اصول یاد شده مهمترین تصمیم‌های کشوری و بین المللی در مقوله بهداشت و درمان را اخذ می‌کنند. این متخصصان علاوه بر آشنایی با علوم تخصصی در حوزه فعالیت بهداشت و درمان از آخرین رخدادهای علم نوین مدیریت آگاهی می‌یابند و اصول مدیریت نوین را در جهت تعالی سازمان و کشور متبوع خود به کار می بندند. زمینه دخالت علوم مدیریت، سازمان و صنایع در عرصه بهداشت و درمان بسیار متنوع و گسترده است که در این میان مقوله تحقیق و توسعه در بهداشت و درمان و مهمترین نهاد آن، یعنی بیمارستان، جایگاه خاصی دارد.
سازمان‌ها نیاز به دسترسی به دانش قابل اتکا در ارتباط با اهداف و فعالیت‌های خود دارند. بیمارستان‌ها نیز از این موضوع مستثنی نیستند، سازمان‌های پیچیده‌ای که استراتژی‌های مختلفی را برای ارائه خدمات بهداشتی درمانی اجرا می‌کنند. این استراتژی‌ها بستگی به عوامل مختلفی نظیر مهارت حرفه‌ای، تکنیک‌ها و فن‌آوری‌های پیشرفته، وضعیت جامعه و وضعیت سازمان‌های دیگر دارد. آنها در محیطی فعالیت می‌کنند که سلامت و طول عمر در حال بهبود و افزایش است، انتظارات ذی نفعان[3] فزاینده می‌باشد و توسعه دانش و مفاهیم علمی بسیار سریع انجام می‌شود.
نقش تحقیق و توسعه در این محیط عبارت از در اختیار گذاشتن دانش لازم برای کمک به ارتقاء سلامتی و ارائه اثربخش مراقبت‌های بهداشتی درمانی می باشد.
بیان مسئله
نظام بهداشت و درمان یکی از با اهمیت‌ترین و در عین حال استراتژیک‌‌ترین تشکیلات در کشورها به حساب می‌آید. وظیفه این نهاد تامین، حفظ و ارتقاء سلامتی افراد در سطح جامعه است. به دلیل همین پیچیدگی و اهمیت، مسائل و مشکلات بسیاری نیز رویاروی این بخش بوده است که بالا رفتن هزینههای درمان فقط یکی از این موارد می باشد. مسئله وقتی پیچیده‌تر می‌شود که بالا رفتن هزینههای واقعی بخش بهداشت و سایر مسائل و مشکلات این سیستم به ویژه بیمارستان‌ها با بی‌برنامگی و اتلاف سرمایه‌ها همراه باشد که در این صورت نه برای مردم قابل تحمل بوده و نه برای دولت‌ها تامین آن مؤثر است.
در بین سازمان‌های مختلف ارائه دهنده مراقبت‌های بهداشتی درمانی در نظام بهداشت و درمان یک کشور می‌توان گفت بیمارستان مهمترین واحد مراقبت‌های بهداشتی درمانی است که تولید آن اعاده سلامت، ارتقاء بهداشت، پیشگیری از ابتلا به بیماریها، درمان و خدمات توانبخشی است و از طرفی به علت پیدایش و کاربرد تجهیزات و تکنولوژی پیشرفته و استفاده از تخصص‌های گوناگون این تولید بسیار گران تمام می شود. در اینجاست که لزوم بررسی وضعیت موجود، شناسایی و رفع مشکلات، برنامه‌ریزی برای آینده بخش درمان، ایجاد نظام ها و سازوکارهای مناسب و بهبود مستمر و توسعه همه‌جانبه بیش از هر زمان دیگر ضرورت خود را نشان می دهد.
در این میان تحقیق و توسعه (تحقیق با هدف بکارگیری و اجرای نتایج حاصل از یافته‌ها) به عنوان مهمترین واحد تفکر در هر سیستمی که ارائه‌دهنده راه‌حل‌هایی برای مشکلات افراد، سازمان‌ها و به طورکلی انجام پژوهش برای توسعه سیستم در همه ابعاد آن می‌باشد، از گذشته همواره مورد توجه و عنایت خاص قرار داشته است. با شروع قرن جدید انقلابی در زمینه تحقیقات بهداشت و درمان به وقوع پیوسته است. در همین راستا، رشد سریع و روزافزون علم و تکنولوژی، بالاخص شاخه علوم پزشکی پیوسته به اهمیت بیمارستان افزوده است به طوری که در پنجاه سال اخیر شاهد انفجاری در عرصه تکنولوژی پزشکی بوده‌ایم (ویلسن[4]، 1997، ص 57).
امروزه نظام تحقیق و توسعه در قلب فعالیت‌های علمی جای دارد، به طوری که کشورهای صنعتی سهم قابل توجهی از درآمد و نیروی کار خود را از طریق مؤسسات غیرانتفاعی واحدهای تولیدی تجاری، به فعالیت‌های رسمی تحقیق پایه و کاربردی و توسعه فن آوری اختصاص می‌دهند. حائز اهمیت است که سهم زیادی از مواد، محصولات، فرآیندها و سیستم‌های جدید و پیشرفته نتیجه فعالیت‌های تحقیق و توسعه بوده و این فرآورده‌ها، منبع نهایی پیشرفت اقتصادی به شمار می‌آیند (توفیق، 1379، صص 22-21).
درباره جایگاه تحقیق و توسعه در بخش بهداشت و درمان و بیمارستان نیز باید گفت که طیف خدمات واحدهای تحقیق و توسعه علاوه بر خدمات قابل ارائه برای بهداشت، درمان و رفاه اجتماعی، شامل خدمات توانبخشی نیز می‌گردد. در این زمینه می‌توان به نمونه‌های عملی موفقی در کشورهای مختلف از جمله امریکا و انگلیس اشاره کرد. همچنین تحقیق و توسعه در بیمارستان‌ها و دانشگاه‌ها نیز جایگاه خاص خود را دارد و درحقیقت، در مجموعه‌های بزرگتر تحقیق و توسعه در سطح منطقه‌ای و ملی ادغام می‌شود. از جمله خدمات این نظام می‌توان از مواردی نظیر پژوهش‌های بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای در زمینه‌های مختلف تخصصی و سازمانی- مدیریتی، سنجش نیازها و طراحی و توسعه خدمات جدید، برنامه‌های ارزیابی و پایش مراقبت‌ها، خدمات اطلاعاتی، اطلاع‌رسانی و آماری، آموزش، اقدام‌های نوآورانه، برقراری ارتباط با خدمت‌گیرندگان، و پشتیبانی از خدمات مناسب و کیفی نام برد، که قطعاً نتایج این فعالیتها بر روی شاخص‌های کلیدی سازمانی همچون بیمارستان مانند رضایت بیمار، بهبود کیفیت و کاهش هزینه‌ها تاثیری انکارناپذیر می‌گذارد.
با توجه به این اهمیت و ضرورت ایجاد و گسترش نظام تحقیق و توسعه و استقرار آن در بخش بهداشت و درمان کشور، علی الخصوص در بیمارستان‌ها، در جهت شناسایی و رفع مشکلات مجود و با هدف توسعه همه‌جانبه، و فقدان الگویی مناسب در این زمینه به دلیل عدم انجام هیچگونه پژوهشی در این مورد، لزوم انجام مطالعه‌ای جامع در این باره بیش از پیش ضرورت می یابد.
اهداف پژوهش
1- هدف آرمانی
ایجاد و گسترش نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشور تا سطح کشورهای پیشرفته
2- هدف کلی
(الف) مقایسه نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
(ب) ارائه الگو برای ایران
3- اهداف ویژه
1- شناسایی دروندادهای نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب، شامل:
· شناسایی دروندادهای اصلی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
· دسته‌بندی دروندادهای اصلی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
· شناسایی روش‌های کسب دروندادهای اصلی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
شناسایی منابع نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب، شامل:
شناسایی منابع مالی مورد استفاده نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
شناسایی نحوه تامین منابع مالی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
شناسایی ویژگی‌های اصلی نیروی انسانی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
شناسایی انواع تجهیزات و تسهیلات اصلی مورد استفاده نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
شناسایی انواع تامین کنندگان نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
تعیین انواع خدمات اصلی ارائه شده توسط تامین‌کنندگان نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
شناسایی ساختار سازمانی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب، شامل:
تهیه نمودار سازمانی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
شناسایی پست‌های سازمانی اصلی موجود نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
شناسایی شرح کلی مسئولیت‌های هریک از پست‌های سازمانی اصلی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
شناسایی فرایندهای کلیدی کلان نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب، شامل:
شناسایی فرایندهای کلیدی کلان نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
ترسیم مراحل اصلی فرایندهای کلیدی کلان نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
شناسایی ارتباطات اصلی درونی و بیرونی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب، شامل:
شناسایی ارتباطات اصلی درونی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب
شناسایی ارتباطات اصلی بیرونی نظام تحقیق و توسعه در بیمارستان‌های کشورهای منتخب