« از مشخصه های دوران ایلخانان بویژه عهد هولاکو تا غازان شرایط آن دوره است. دلیل این امر بی ثباتی ارزشهای فرهنگی و تفاوتهای ایدئولوژیکی – و نابسامانیهای خانوادگی ناشی از قتل و کشتارهای دهه های بعد از هولاکوست، اگر جریانات فکری و سیاسی اسماعیلیه و شاخه های خاص آنرا در قهستان و الموت و شمال خراسان و اصفهان را نیز در نظر آوریم تمایز این فصل آشکارتر می گردد. از طرفی طبیعت صحراگردی مغول و نیز استفاده از امرا و وزرای ایرانی در تحکیم بخشیدن به امپراطوری ( سلطنت خان ها ) باب تازه ای از تفاوتها و تضادهای فکری و فرهنگی و اجتماعی را فراهم ساخت. 1 لشکر کشی مغولان به ایران در واقع نقطه عطفی در تاریخ کشورمان بحساب می آید. این هجوم غیر منتظره که برخی از منابع آن دوران بعنوان بلای آسمانی از آن یاد کرده اند. کشتارهای عظیم و تکان دهنده در بسیاری از مناطق ایران ( مرو، نیشابور ، قزوین، آذربایجان و …) چنان وحشت و دهشتی را در میان برانگیخت که سعی و اهتمام آنها فقط جهت تلاش برای زنده ماندن بود ، کشاورزی و دامداری و بسیاری از صنایع در مقابل سپاه عظیم و بدور از فرهنگ و تمدن بیگانه از بین رفتن، شمس الدین جوینی می نویسد:« هنوز تا رستاخیز اگر توالد و تناسلی باشد غلبه مردم به عشر آنچه بوده است نخواهد رسید و آن اخبار و آثار اطلال و دمن توان شناخت که روزگار عملی خود بر ایرانیان چگونه نگاشته است»2
همان نویسنده دوباره اظهار میدارد : « به سبب تغییر روزگارو تاثیر فلک دوارو گردش گردون و اختلاف عالم بوقلمون مدارس درسی مندرس، ممالم علم ملتمس گشته و طبقه طلبه آن درست لگدکوب حوادث پایمال زمانه و درمعرض تفرقه و بوار معرض سیوف آبدار شدند و در حجاب متواری ماندند. هنر اکنون همه در خاک طلب باید کرد- زانکه اندر دل خاکند همه پرهنران»[1].
غلبه مغولان تغییر بنیانی و پایدار در سازمانهای اداری کشور بوجود نیاورداما بی توجهی حکام مغول به امر اداره و ناتوانی ایلخانان نخستین در اصلاح نابسامانیهائیکه در تشکیلات مملکت نمودار بود مشکلات را دو چندان ساخت در این شرایط فساد و رشوه خواری دستگاه اداری بیش از پیش مشهود گردید. علاوه بر این اراضی دیوانی حتی مشاغل حکومت ، متصرفات، عامل ولایت را به مقاطعه دادند[2]. در تاریخ حهانگشای مذکور است:« در چنین زمانی که قحط سال مروت و فتوت باشد و روز بازار ضلالت و جهالت اختیار ممتحن و خطر اشرار ممکن و در کارکریم فاضل تافته وام محنت و لعیم جاهل یافته کان نعمت هر آزادی بی زادی و هررادی مردودی و هر حسیبی نه در حسابی و هر داهیی قرن داهیه ای و هر محدثی رهین حادثه ای و هرعاقلی اسیرعاقله ای و هر کاملی مبغل بنازله و هر عزیزی تابع هر ذلیلی به اظطرار و هر با تمییزی در دست هر فرومایگی گرفتار»[3]. با این تفاوتهای فرهنگی وآداب رسوم قوم صحراگرد مغول و تفوق قوانین و یاسانامه چنگیزی بر مراحل و شیوه های زندگی مردم تحت حکومت آنها و مساوی شمردن احکام و قوانین اسلام در راستای انگیزه ها و آمال خودشان شرایط اجتماعی خاص را بوجود آورده. مغولان حق را با باطل مخلوط و آداب اسلامی را با مراسم قوای خود ممزوج نمودند باین شکل که در امور مذهبی از قبیل نماز و روزه و زکات وحج و بنای ابنیه و دستگیری از ایتام اختیار خود را به قاضی القضات وامی گذاشتند و از او در باب اختلاف زن و شوهر و داین و مدیون و امر مذهبی دیگر استشاره میکردند . ولی در خصوص آداب قومی و رفع تعدی ظلم ازمظلوم به یاسای چنگیزی متوسل می گشتند[4] این اوضاع و احوال امپراطوری همچنانکه از نوشته های مورخان درباره این دوران پدیدار می گرددمی توان استنباط نمود . موقعی که مهاجمان بی استعداد باشند و متمدنین نیز ایشان را به خود راه ندهند (مغلوبان) و وسیله ای برای اقتباس تدابیر ملل مستعد با تصرف و وسایل تمدن فراهم نباشد ، طبیعتاً شهرنشینی و سکون و آرامش طبع دیده نمی شود بلکه ایّام عمر مردم مثل ایلات حالیه در طلب چراخور به ییلاق و قشلاق و غارت و نزاع با متمننین یا بدویان دیگر می گذرد . در اینجا لازم می آید نگاهی به اوضاع احوال تشکیلات این ملت صحراگرد بیندازیم . هیات حاکمه مغولان که مسلط بر اوضاع مردم این سامان است به چهار گروه اجنماعی تقسیم می شده از جمله :
الف-سرداران مغول و ترک
ب-ماموران کشوری که بیشترشان ایرانی بودند
ج-روحانیون عالی مقام مسلمان در کشورهای قفقاز و آسیای صغیر
د-اعیان محلی شهرستانهای ایران که با دستگاه دولت مرکزی ارتباط نداشتند[5]
حکومت مزبور یک حکومت متشکل از اقوام و ممالک گوناگون بود که هیچ گونه رابطه ملی و فرهنگی با همدیگر نداشتندو تنها قدرت خان های بزرگ بود که ایشان را در زیر یک درفش جمع می نمود . رعایا هم توسط مغولان و هم توسط اشراف و متمولان جامعه مورد تعرض قرار می گرفتند. آنان در حالیکه از محروم ترین و شکننده ترین اقشار جامعه بحساب می آمدند و درعین حال نگهدارنده چرخهای اقتصاد و به پیش برنده سیاستهای فزون طلبی ایلخانان محسوب می شدندو همیشه مورد تجاوز تعدی قرار می گرفتند. احوال رعایا بر این وجه بود اما حال ارباب بلوک نیز دچار تباهی بود2 در عین حال اوضاع اقتصادی جامعه مغول نیز بیانگر بی تدبیری و توام با غارت و چپاول سردمداران آن است . حمله مغول در سطح گسترده ای بخش زیادی از خاک میهن ما ایران را فرا گرفت نبودن امنیت جانی و مالی و کشتارهای مردم باعث از بین رفتن عوامل فعال جامعه که در بخشهای کشاورزی و دامداری فعالیت داشتند و از سوی دیگر فشار ملاکین محلی برای حفظ موجودیت خود و دارائیهایشان فشار روزافزون به این طبقات را باعث می گردید[6]چنانکه نظام مالیاتی در این دوره یکی از شگفت انگیزترین نظامهای اقتصادی است .
که تا بحال به وضوح روشن نگشته نظامات مالی در این دوره بمراتب سنگین تر از ادوار متقدم بر دوش مردم سنگینی می نمود علت این امر نرخ های بالا و دقیق و تثبیت نشده و روشهای خودسرانه جمع و جبایت مالیات که از سوی مأموران اعمال می گردید بود و مملکت ویران تاب مقاومت در برابر این مالیتها را نداشت از جله این مالیاتها قپچور است همچنانکه کاترمر ثابت کرده قپچور در ابتدا مالیات چراگاهها بود و از اطلاعاتیکه نصیرالدین بدست می دهد می توان استنباط نمود که در دوره هولاکو و از قرار معلوم بعدها نیز مالیات قپچور سرانه می بوده و این برخلاف شرع اسلام بوده است که مسلمانان را از پرداخت آن معاف می نمود[7]غلبه مغول تأثیر عظیم و کلاً مخرب بر رشد اقتصادی ایران گذاشت اما تأثیر این غلبه بر ساخت اجتماعی کشور بسیار ناچیز بود نمونه وارترین سیماها خصوصاً زمین داران ایران که پیش از غلبه مغول وجود داشت پس از آن نیز همچنان دوام آورد از آنجمله بودند. اهمیت زیاد آبیاری همزیستی کشاورزی ثابت و دامپروری صحراگردی و نیمه صحراگردی فقدان اراضی ملکی و بغیار در روستاها آمیختگی فئودالی وسیع یا اجاره داران روستائی کوچک غلبه تولید اجاره ای ( پول و کار اجاره تنها اهمیت درجه دوم داشت) رشد نظام اقطاع لشگری رابطه پیوند نزدیک میان بازرگانان بزرگ و داد و ستد کاروانی و گروهی از اعیان و محتشمان زمین دار و حتی هم آمیختگی آنان عینیت خودفرمانی در شهر آنچنانکه در سده های میانه در اروپا رواج داشت استفاده وسیع از کار بردگان در حرف گوناگون و کشاورزی (آبیاری و سبزیکاری) همراه با بهره برداری از کار روستائیان وابسته[8] ،طبقه حاکم ، محتشمان زمین دار از چهار گروه عمده ترکیب یافته بودند:
1-اشرافیت نظامی قبایل صحراگرد – مغول – ترک- کرد و غیره
2-اشرافیت ولایتی محلی و یکجانشینی که از طریق خدمت یا حکومت مرکزی ارتباط و پیوستگی نداشتند.
1 – اشپولد بار تولد، تاریخ مغول در ایران ، ص 180.
2 – جوینی علاء الدین بن بهاء الدین محمد بن ، تاریخ جهانگشای جوینی ، ناشر بمداد، ج 1، صص 4-5.
1- همان منبع،صص 5-14.
2- بیانی شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول، ج1،ص82
3- جوینی، علاء الدین عطاملک بن بهاالدین، تاریخ جهانگشای ، صص5-4.
1= اقبال عباس، تاریخ مغول و اوایل لیام تیموری،ص 88.
1-دستغیب هبداعلی، هجوم اردوی مغول به ایران ناشر تشر علم، 1367،ص 208.
2-پطروشفسکی ایلیائولئوویچ، تاریخ اجتماعی اقتصادی ایران دردوره مغول، ص96-100.