مقدمه
سکه شناسی بخش مهمی از علم باستان شناسی است . که از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا روشنگر رویدادهای مبهم و تاریک گذشته است . سکه سند و مدرکی است که از آغاز پیدایش در آن دخل و تصرفی راه نیافته است و می تواند بخشی از افسانه تاریخی را به واقعیت و یا نظریه ای که مورد قبول تاریخی بوده مردود اعلام کند .
سکه شناسی در شناخت ادیان و مذاهب و اساطیر باستانی نقش بسزایی داشته و سکه از لحاظ هنر نیز میتواند سیر و تطور و ترقی هنر را در ادوار مختلف بیان اقوان گوناگون نشان دهد . و با مطالعه شهرهایی که سکه را در آنها ضرب می شدند می توان مناطق جغرافیایی آنها را بهتر شناخته حتی از علل دقیق آنها باخبر شد . سکه را معیار سودمند برای شناخت مقیاسها و اوزان در ادوار گذشته به شمار می آیند و سکه ها تاریخ مصور آداب و رسوم ، البسه ، تزئینات ،جنگ افزارها و گاهی معماری ملتهاست به عنوان مثال نام امامان و ائمه اطهار بر روی سکه های صفوی نشان می دهند آنها به مذهب شیعه اعتقاد داشتند . و یکی از امتیازهای مهم سکه در مقایسه با دیگر اشیاء تاریخی جنس آنهاست که نسبت به اجناس دیگر (پارچه ، چوب ، .....) کمتر در معرض نابودی هستند سکه ها سندی هستند مکتوب که بعضی از دوره های تاریک تاریخی و اسلامی را برای ما آشکار می کنند .
بنابراین سکه های اسلامی و سکه های صفوی که موضوع تحقیق ماست گنجینه عظیمی هستند که عقاید مذهبی و جلوه های هنر و فرهنگ این دوره را به ما نشان می دهند . این واقعیت است که زندگی در جامعه اسلامی در همه ابعاد با دین درآمیخته و سرزمین پهناور ایران بستر بسیاری از تحولات اجتماعی و تاریخی است و حکومت صفویه با ارادت و وابستگی که به امامان و ائمه اطهار داشتند و دین اسلام به حیات اجتماعی و سیاسی ، فرهنگی خود ادامه داده اند .
دولت صفویه :
دولت صفویه در اوایل قرن دهم هجری تأسیس گردید . مؤسس این سلسله شاه اسماعیل ، پسر شیخ حیدر ، نواده شیخ صفی الدین صوفی معروف بود . با استقرار اسماعیل صفوی (905-930 ه ) و تشکیل دولت صفوی یکی از درخشانترین ادوار تاریخی ایران آغاز گردید . شاهان صفوی با برانداختن ملوک الطوایفی و متمرکز ساختن دستگاه دولتی و تحکیم مبانی دینی و ملی به ترویج صنعت و حرف و آباد نمودن شهرها و ایجاد ابنیه و آثار مختلف همت گماشتند . در نتیجه مساعی آنان کشور در تمام شئون مذهبی ، فرهنگی ، هنری ، سیاسی ، اقتصادی و تجاری پیشرفت حاصل نمود . آنها با رسمی کردن مذهب شیعه مذهب صفوی و قدرتمند شدن آن و مجاورت با امپراتوری سنی مذهب عثمانی ، جنگ های متعددی بین دو کشور روی داد که از آغاز تا انقراض این سلسله ادامه داشت . در این دوره ایران با بعضی کشورهای اروپایی روابط نزدیکی برقرار کرد . یکی از علل ایجاد این رابطه جنگهای دولت عثمانی با ایران و دولتهای اروپایی بود . سلسله صفوی را شاه اسماعیل تأسیس کرد ، شاه تهماسب ، فرزندش آن را تثبیت نمود و شاه عباس ، نوه شاه تهماسب آن را به اوج قدرت رسانید . بعد از مرگ شاه عباس اول ، نوه او با نام شاه صفی و سپس عباس دوم ، سلیمان و شاه سلطان حسین سلطنت نمودند . در زمان شاه سلطان حسین ، محمود افغان پسر میرومیس ، کلانتر قندهار ، از طریق سیستان و کرمان پیش راند و از طریق یزد عازم اصفهان شده ، پایتخت صفویه را فتح نمود و بر تخت سلطنت ایران تکیه داد ، بعد از قتل شاه سلطان حسین افراد مختلفی از خاندان صفوی در گوشه و کنار ایران به سلطنت رسیدند که حکمرانان اسمی بیش نبودند و در حقیقت حکومت واقعی سلسله صفوی در سال 1135 ه با فتح اصفهان و قتل شاه سلطان حسین به پایان رسیده بود . با استقرار دولت صفوی ، وضع مالی بر اساس معین و ثابتی استوار گردید . یکی از ارکان مهم سازمان مالی کشور ، ضرابخانه بود که تحت نظر معیرالممالک اداره می شد و عزل و نصب حکاکان و زرکشان و ضرابی باشی [1] و صنعتگران و کارکنان و کارمندان با او بود . سکه های رایج در زمان صفویه از زر و سیم و برنز بود ، ولی در معاملات و داد و ستد بیشتر از سکه نقره و برنز استفاده می شد و سکه زرین کمتر در دست مردم بود و معمولاً در جشنها و تاجگذاری و اعیاد ضرب می شد[2] .
واحد پول دوران صفوی تومان بود . سکه زر به نام اشرفی و سکه نقره بیستی ، محمدی ، شاهی و عباسی نامیده می شد و سکه های برنزی غازی نام داشت که معمولاً به آنها فلوس می گفتند . بر روی سکه های فلوس معمولاً تصاویر مختلفی از حیوانات و پرندگان نقش می گردید . به علت رونق تجارت و صنعت و وضع مطلوب اقتصادی ، در بیشتر شهرهای ایران ضرابخانه هایی برقرار بود که اقدام به ضرب سکه می نمودند .
نام و القاب شاهان صفوی بر سکه ها
بر روی سکه های صفوی نام و القاب شاهان به صورت جملاتی که ارادت و وابستگی آنها را به ائمه اطهار و امامان شیعه می رساند و همچنین تاریخ ضرب و نام شهری که سکه در آن ضرب شده ، نقش گردیده است . از زمان شاه عباس دوم ( 1052-1077 ه ) اغلب عناوین و القاب به صورت اشعار فارسی نوشته شده و این یکی از ابداعات و نو آوریها ی جالبی است که در سکه های ایرانی قبل از صفویه سابقه نداشته و بر سکه سلسله های پیشین ایرانی تاکنون اشعار فارسی قرائت نشده است . خط روی سکه های شاهان اولیه صفوی نسخ و سپس نستعلیق است . مهمترین القاب و نام شاهان صفوی بر سکه ها به شرح زیر است :
شاه اسماعیل اول (907- 930 ه )
1 – السلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابوالمظفر شاه اسمعیل[3] بهادر خان خلدالله ملکه.
2 – السلطان العادل الکامل الوالی ابوالمظفر سلطان اسمعیل بهادرخان الحسینی خلدالله ملکه .
3 – السلطان العادل الغازی فی سبیل الله ابوالمظفر شاه اسمعیل خلدالله ملکه .
4 - عدل شاه اسمعیل [4]
5 – من التجا الی الحق نجا .
تهماسب اول (930 – 984 ه )
1 – السلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابوالمظفر شاه طهماسب بهادرخان خلدالله ملکه.
2 – السلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابوالمظفر سلطان طهماسب الصفوی الحسینی خلدالله ملکه .
3 – عدل شاه طهماسب .
اسماعیل دوم (984 – 985 ه )
1 – السلطان العادل ابوالمظفر شاه اسمعیل الصفوی خلدالله ملکه .
2 – ابوالمظفر شاه اسمعیل بن طهماسب الصفوی خلدالله ملکه .
3 – زمشرق تا به مغرب گر امام است علی و آل او ما را تمام است .
محمد خدابنده ( 985 – 996 ه )
1 – السلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابوالمظفر شاه سلطان محمد بهادرخان بن طهماسب خلدالله تعالی ملکه .
2 – غلام امام مهدی علیه السلام السلطان العادل ابوالمظفر سلطان محمد خلدالله ملکه .
حمزه ( 992 – 993 ه )
السلطان بن السلطان حمزه خلدالله ملکه و سلطانه .
عباس اول ( 996 – 1038 ه )
1 – از بهر خیر این سکه را کلب علی عباس زد .
2 – بنده شاه ولایت عباس خلدالله ملکه و سلطانه و علی العالمین بره و احسانه .
صفی اول ( 1038 – 1052 ه )
1 – بنده شاه ولایت صفی .
2 – هست از جان غلام شاه صفی.
عباس دوم ( 1052 – 1077 ه )
1 – بود کلب علی عباس ثانی .
2 – به گیتی سکه صاحبقرانی زد زد از توفیق حق عباس ثانی .
3 – به گیتی آنکه اکنون سکه صاحبقرانی زد
زتوفیق خدا کلب علی عباس ثانی زد .
صفی دوم ، سلیمان اول ( 1077 – 1105 ه )
1 – بهر تحصیل رضای مقتدای انس و جان تازه از نام صفی شد سکه صاحبقران .
2 – زبعد هستی عباس ثانی صفی زد سکه صاحبقران .
3 – به گیتی بعد شه ، عباس ثانی صفی زد سکه صاحبقران .
4 – سکه مهر علی را تا زدم بر نقد جان گشت از فضل خدا محکوم فرمانم جهان .
5 – بنده شاه دین سلیمان است .
6 – بنده شاه ولایت سلیمان .
سلطان حسین اول ( 1105 – 1135 ه )
1 – کلب آستان علی حسین .
2 – کمترین کلب امیرالمؤمنین سلطان حسین .
3 – گشت صاحب سکه از توفیق رب المشرقین
در جهان کلب امیرالمؤمنین سلطان حسین .
4 – زد ز توفیق حق به چهره زد سکه سلطان حسین دین پرور .
5 – بنده شاه ولایت حسین .
6 – وارث ملک سلیمان جهان سلطان حسین .
تهماسب دوم ( 1135 – 1144 ه )
1 – از خراسان سکه بر زر شد به توفیق خدا
نصرت و امداد شاه دین علی موسی الرضا .
2 – سکه زد طهماسب ثانی بر زر کامل عیار لافتی الاعلی لا سیف الا ذوالفقار .
3 – به گیتی سکه صاحبقرانی زد از توفیق حق طهماسب ثانی .
4 – بنده شاه ولایت طهماسب .
احمد ( 1138 – 1141 ه )
سکه زد بر هفت کشور چتر زد بر مهرو ماه
وارث ملک سلیمان گشت احمد پادشاه .
عباس سوم ( 1144 – 1148 ه )
1 – از خراسان سکه بر زر شد به توفیق خدا
نصرت و امداد شاه دین علی موسی الرضا . 1
2 – سکه بر زر زد به توفیق الهی در جهان ظل حق عباس ثالث ثانی صاحبقران .
سام ( 1157 – 1160 ه )
1 – سکه بر زر زد به گیتی چون طلوع نیرین
وارث ملک سلیمان سام بن سلطان حسین .
2 – بنده شاه ولایت سام بن سلطان حسین .
سلیمان دوم ( 1162 – 1163 ه )
زد از لطف حق سکه کامرانی شه عدل گستر سلیمان ثانی .
اسماعیل سوم ( 1163 - 1169 ه )
1 – بنده شاه ولایت اسمعیل .
2 – السلطان اسمعیل خلدالله ملکه .
حسین دوم ( 1166 ه )
دارد ز شاهمردان فرمان حکمرانی فرزند شاه طهماسب سلطان حسین ثانی .
محمد دوم ( 1200 ه )
به زر زد سکه از الطاف سرمد شه والا گهر سلطان محمد .
پشت سکه ها . معمولاً در پشت سکه های صفوی جمله شهادتین ، علی ولی الله ، نام دوازده امام یا چند تن از ائمه در حاشیه و بندرت نام ضرابخانه نوشته شده است .
سکه های لاری. در دوره صفوی غیر از سکه های معمولی ، مسکوکات دیگری به شکل نوعی مفتول سیمین دولایی ضرب می گردید و چون ظاهراً ابتدا این سکه ها در لار ضرب شدند نام (( لاری )) به آنها داده شد. این سکه ها به صورت مفتولهای کشیده ای به قطرهای مختلف از 1/2 تا 3 میلیمتر است که آنها را تقریباً از وسط بر روی هم خم نموده و در حدود نیمی از آن را با ضربه چکش مسطح کرده ، روی سطح پهن شده عباراتی نوشته اند . این سطح باریک دارای نوشته های بسیار کمی است که گاهی فقط در تمام دوران صفویه رایج بوده ، نام اغلب شاهان صفوی و شهرهایی که این نوع سکه در آن جا ضرب شده بر سطح پهن مفتول نوشته شده است . این سکه ها بالاخص در ناحیه لارو بین حکام لار و ملوک هرمز و بنادر و جزایر جنوب ایران ( خلیج فارس ) رایج و معمول بوده است .
ضرابخانه
آمل ، ابرقو ، ابیورد ، اردبیل ، اردو ، اردوباد ، استرآباد ، اشرف ، اصفهان ، ایروان ، بارفروش ده ، بدلیس ، بسطام ، بغداد ، بهبهان ، تبریز ، تربت ، ترشیز ، تفلیس ، تون ، تهران ، تیمجان ، جعفرآباد ، خزانه ، دامغان ، دماوند ، دورق ، دیلمان ، رامهرمز ، رشت ، زنجان ، ساری ، ساوه ، سبزوار ، سرخس ، سمنان ، شماخی ، شوشتر ، شیراز ، شیروان ، فومن ، قاین ، قزوین ، قم ، قندهار ، قومس ، کارجیان ، کازرون ، کاشان ، کرمان ، گنجه ، لار ، لاهیجان ، لشت نشا ، مازندران ، مرو ، مشهد ، نائین ، نخجوان ، نهاوند ، نیشابور ، نیمروز ، هرات ، همدان ، هویزه و یزد
[1] - ضرابی باشی رییس ضراب خانه و زیر نظر معیرالممالک قرار داشت و مسئولیت امور ضرب سکه را عهده دار بود .
[2] - تاورنیه سیاح معروف فرانسوی در سفرنامه خود می گوید : « . . . شاهان ایران دیگر سکه طلا نمی زنند جز مقداری معدود برای روز تاج گذاری که بر سر مردن پاشند و این سکه در میان تجار جریان ندارد و قیمت ثابتی ندارند ، گاه بیشتر و گاه کمتر ارزش دارند ( تاورنیه ، ژان باتیست ، سفرنامه ، ص 703 )
[3] - القاب و شعارهایی که در این کتاب آورده شده نمونه هایی از عناوین و القاب شاهان صفوی بر روی سکه هاست ، برای اطلاع بیشتر به منابع زیر رجوع کنید :
Album of coins, Medals and seals of the shahs of iran, H . L . Rabino, Bank Melli .
« رسم الخط ایغوری » و « سیری در سکه شناسی » ، سید جمال ترابی طباطبایی ، موزه آذربایجان ، ش 6 .
[4] - عبارات 4 و 5 بیشتر بصورت ضرب مجدد ( سوشارژ ) بر روی سکه های قراقویونلو که به وسیله شاه اسماعیل ضرب شده دیده می شود .