مقدمه
لذا روشن است , هر کسی نیز درصدد ارائه تعریفی از عدالت در تاریخ بشری , عدالت یکی از پرمعناترین و باارزش ترین مفاهیم انسانی است . عدالت خواهی مستمر انسان را باید امری فطری دانست. زیرا تا کنون هیچگاه از فهرست خواسته های فردی و اجتماعی انسان خارج نشده است .
, تبیین ایجاد راههای تحقق و چگونگی مبارزه با بی عدالتی است و یکی از اهداف اصلی فعالیتهای خود را دستیابی به عدالت اعلام میکند.
عدالت موضوع اصلی و محوری اکثر نظریات مکتبهای اجتماعی , سیاسی و اقتصادی است. از اینرو مدعیان واقعی و یا کاذب عدالت در همه تاریخ و در اقصی نقاط جهان یافت میشوند. امّا در عمل , بی عدالتی به همان اندازه نیز گسترده و شدید میباشد . تا جائیکه رسیدن به عدالت همواره یکی از آرزوهای اساسی انسان است. حتی اگر امید چندانی به تحقّق کامل آن وجود نداشته باشد.
در دو قرن اخیر بحث عدالت در سطح جهانی بیش از گذشته مطرح میباشد و مکاتب و جریانهای فکری هر یک نظریه ای در این زمینه ارائه کرده و عده ای از مجذوب , مقلّه و یا مرید خود نموده اند , اما با گذشت چند دهه بسیاری از آنها ناتوانی و ضعف خود را آشکار و از صفحه اجتماع و فعالیت عمومی خارج و به تاریخ اندیشه های سیاسی و اجتماعی پیوستند.
در جریان انقلاب اسلامی در ایران و پس از پیروزی , بحث عدالت به مثابه جدّی تری و مهمترین ارکان انقلاب اسلامی مطرح شد و جزء آرمانهای اصلی مردم انقلابی ایران قرار گرفت. همچنین در جهان اسلام و به ویژه در قرن اخیر , آثار , تألیفات و تحقیقات زیادی در این مقوله انجام شده و هریک از نویسندگان و محقّقان با توجه به دیدگاههای خود , مواضع و تحلیلهائی ارائه کرده اند. طبعاً به دلیل اهمیت و گستردگی موضوع و ظهور پدیده های جدید , میبایست بحث عدالت از ابعاد گوناگون مورد توجه قرار گیرد و تداوم داشته باشد.
اهمیت اصل عدالت
یکی از مهمترین اهداف حقوق بشر و اصیلترین مبانی و حرکتهای اجتماعی و موثرترین انگیزه نهضتهای اصلاحی که در طول تاریخ مورد توجه همه نظامهای سیاسی , حقوقی و اصلاحی جهان قرار گرفته و بر آن تکیه و تأکید فراوان رفته , اصل عدالت است. اصل عدالت مورد توجه شرایع و نظامهای الهی نیز بوده و هدف پیامبران و مصلحان اجتماعی معرفی شده است و مکاتب حقوقی آزاد به ویژه طرفداران حقوق فطری به آن تکیه و تأکید نموده اند و بسیاری از فلاسفه و حقوقدانها ، حقوق فطری را در اصل عدالت خلاصه میکنند.
مفهوم لغوی عدالت
عدل , مصدر یا اسم جمع است و مذکر , مونث , مفرد و جمع آن یکسان میباشد و به معنی ذاتی , سادگی , داد و انصاف , داوری و درستی می آید . مفهوم عدل به معنی برابری و تساوی , میانه روی و درستی , دادگری و انصاف , داوری با راستی و درستی و مفاهیم دیگری از این قبیل است.
تعریف عدالت
فلاسفه و علمای سیاست و حقوق , تعاریف مختلفی برای عدالت اظهار کرده اند که از دیدگاههای آنان نسبت به مبانی عدالت نشأت میگیرد .
استاد شهید مطهری برای مفهوم عدل چهار معنی ارائه داده است :
1- عدل به معنی توازن و تعادل در یک جامعه یا یک سیستم یا یک مجموعه در مقابل ظلم به معنی بی تناسبی و ناموزونی و ناهمسوئی
2- عدل به معنی رعایت استحقاقها , یعنی هر صاحب حقی را به حقش رساندن و به عبارت دیگر به هر کس هر آنچه شایسته آن است را دادن و مقابل آن ظلم یعنی هرج و مرج و ناحق و باطل را لباس حق پوشاندن.
3- عدل به معنی تساوی و برابری و در مقابل آن ظلم, به معنی تبعیض و عدم تساوی است . این معنا برای عدل , کلامی عامیانه , نابخردانه , بسیار محدود و موقت بوده و در صورت گسترش انحرافی است و با محاسبات دقیق مخالفت دارد ، مانند : نمره یکسان به
دانش آموزان متفاوت دادن.
4- عدل به معنی اعطاء وجود از سوی پروردگار در حد امکان وجود یا کمال وجود است و ظلم در این مقام منفع فیض از سوی فیاض علی الاطلاق میباشد.
بطور کلی در تعریف عدالت بهتر است بگوییم.
(( عدالت عبارت است از رعایت تساوی در مقابل حقوق طبیعی و فطری و رعایت استحقاقها در حقوق ناشی از الویتهای طبیعی یا اکتسابی ))
قرآن در این مورد می گوید : (( اِنَّ الله اصطفیه عَلَیکُم وز اَدُ بَسطَه فی العلم و الجِسم ))
بقره 247
(( خداوند بر اثر الویت طبیعی که قوّت جسمانی است و الویت اکتسابی که تحمل رنج آمرزش علم است طالوت را بر دیگران امتیاز بخشیده ))
عدل تکوینی خداوند
خدا عادل است یعنی حق هیچ موجودی را پایمال نمی‌کند و به هر موجودی طبق نظام حکیمانه هستی لطف میکند.
گاهی عده ای ایراداتی می گیرند و عنوان میکنند اگر خداوند طرفدار عدالت است و خود عادل پس این همه ناگواریها مانند سیل , زلزله , بچه های ناقص الخلقه , زشت , زیبا برای چیست ؟
پاسخ این است که خیر بودن یا شر بودن اموری که به عنوان خوشبختی و سعادت و یا بلا و مصیبت تلقی میشود دلبستگی دارد به جهت گیری انسان در برابر آن و بطور کلی تمام مصائب و محرومیتها در صورتی عنوان شر واقعی بر آنها منطبق است که انسان جهت گیری خاصی را که موجب رشد و تکامل است در برابر آنها نداشته باشد و همچنین تمام خوشی و کامرانیها در صورتی عنوان خیر واقعی بر آنها صادق است که جهت گیری خاصی که موجب انحطاط و بدبختی انسان است در آن پرورش نیابد.
آلفرد آدلر درباره انسان می گوید « یکی از عجیبترین خصوصیات آدمی نیروی تبدیل به احسن اوست . نیرویی که چیزهای منفی را به مثبت تبدیل می نماید»
فقر ، بیماری ، زشتی و امثال آن ذاتاً شر نیستند . غناء و ثروت ، تندرستی و صحت و همچنین زیبایی و امثال هم ذاتاً خیر نیستند.
اگر فقر یک فرد موجب رشد فکری و یگانه محرک او برای تلاش بیشتر در راه تکامل باشد آیا این فقر بد است ؟ و اگر ثروت فردی باعث تن پروری ، عیاشی ، تبه کاری و جنایت و بی رحمی قساوت او شود آیا این ثروت خوبست ؟
ضمن یک بررسی علمی که گروهی از دانشمندان معاصر فرانسوی درباره بیماریهای عصبی قرن بیستم نموده اند و گزارشی از آن تهیه شده چنین آمده « در برخی از کشورها مردم بسیاری بخاطر فقر و تنگدستی از هم جدا شده و در میان یک سلسله تبلیغات ضد بشری که نابود کنند مغز و اعصاب دست و پا می زنند. در جوامع ثروتمند بیماری های عصبی به نوعی دیگر بروز می کند و آن به خاطر افزونی معیشت و انبساط بیش از حد خاطر و محیط مناسب که نوعاً از قدرت استطاعت مادی سرچشمه می گیرد و موجب سلامت جسمی و کار بهتر و جهاز بدنی و گردش سریع و منظم دستگاه خون و عصبی می شود که کار را به افراط می کشاند و موجب عوارض عصبی و روانی می گردد.
هر گاه به آسمان و زمین ، ماه و آفتاب نگاه می کنیم و ستارگان و کرات بی نهایت تدبیر کنیم و در پیدایش شب و روز بیاندیشیم همه آنها را به گونه ای دلنشین و خوش منظر روح‌افزا و دارای تعادل و توازن و بر اساس حکمت می بینیم که همه آنها در مرز و مدار خودشان در حرکتند و از آنچه برای آن آفریده شدند و یا مأمور به انجام آن هستند سرپیچی نمی کنند.
اگر توازن و تعادل و تناسب در آفرینش جهان نبود ، آفتاب ، ماه و ستارگان و کرات آسمانی و شب و روز ، راه بی عدالتی را در پیش می گرفتند و از مدار خودشان خارج می شدند و آنگاه حیات بشر تهدید می شد و زندگی همه موجودات به فنا و نیستی کشانده می شد.
هر گاه در وجود خودمان نظر بیافکنیم و در تناسب اعضاء و جوارح درونی و برونی و قوای مادی و معنوی خودمان اندیشه نمائیم ، می بینیم که خدای عادل چگونه هر عضو و نیرویی را به طور متناسب و به جای خود در ما پدید آورده است و هر یک را به انجام کاری خاص واداشته است تا حد و حدود معین شده ، تجاوز نکنند از این راه به عدل خالق متعال پی می‌بریم .
پیا مبرگرامی اسلام می فرماید :
مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ : هرکه خود را بشناسد خدیش را خواهد شناخت
عدل تشریعی خداوند
عدالت پروردگار متعال در نظام تشریع از دو جنبه قابل بررسی است:
1-اصل تشریع یعنی قانونگذاری وتکلیف نمودن انسان ها بر عمل احکام
2-عقاب کردن انسان ها در برابر تخلف از قوانین و عمل نکردن آنها به تکلیف ونیزپاداش دادن به آنها در برابر تکالیف خداوند تمام قوانینی راکه برای نظام یافتن بشر و تعیین کردن و ترتیب دادن شئون مادی و معنوی آنها وضع کرده است , به وسیله انبیاء ابلا غ نموده است, تا انسان در شئون زندگیش خود سر نباشد وبه متمایز بودن از حیوانات ,افسار گسیخته نباشد و بر اساس عمل به آن قوانین و دستورات به سعادت در جهان نایل آید , نیز به تمام انبیاء دستور داده است تا عدل را در میان مردم براساس قانون الهی ,گسترش دهند . بر دعای عدیله می خوانیم .(بَعث الانبیاء لِتُبیّنَ عَدْله. خداوند پیامبران را به سوی مردم فرستاد تا عدل را برای مردم بیان کنند.)
عدالت انسانی
(اِن اللهَ یأمُرْ بالعدل والا حسان.خداوند به همه انسان ها دستور می دهد که به عدل احسان عمل کنند.)
(امیر المومنین امام علی (ع) می فر ماید « العدل حیا عدل مایء زندگی است»ونیز درباره نقش
عدالت در سازندگی وسامان زندگی بشر می فرماید: « ماعُمِّرت البُلدان بمثل العَدْل. هیچ چیزی نمی تواند به مانند عدل شهرهاوکشورها را آباد کند.)
عدالت انسانی یکی از مظاهر در دنیا است لذا گرایش به عدالت ,امری نهادینه شده درطبیعت هرانسان است درتاریخ آمده وقتی پیامبر آیه « ان الله....» را تلاوت کرد .ابوطالب گفت ای ال غالب از محمد پیروی کنید که او شما را به رشد و رستگاری هدایت می کند.سوگند به خدا که او مردم را به مکارم اخلاق می دهد واین آیه جامع ترین آیه های قران برای خیرو شر است.
محاکمه زیبایی چهارگروه شر یا چهار الگوی جاودانی دردادگاه عدل الهی
از مجموع آیات قرآن و روایات معصومین چنین به دست می اید که پرودگار عادل در روز قیامت چهار طائفه از بشر را با چهار الگو واسوه کمال وجمال محاکمه می کند:
گروه اول :سلاطین وحکمرانان صاحب جاه ومقام وقدرت ونیز ثروتمندان صاحب مکفت اند که خداوند انها را با حضرت سلیمان بن داوود محاکمه می کند مقایسه ای میان آنها با این الگوی صحیح برقرار می کند و البته همه آنها جز اندکی محکوم خواهند بود.
گروه دوم :جوانان اند که خدا آنها را با حضرت یو سف صدیق محاکمه می کند ودوره جوانی انسان ها را با دوره جوانی آن حضرت مقایسه می کند وحضرت یوسف با آن همه ویژگی‌ها یش وبا داشتن آن همه زمینه وفرصت ها جای مستی کردن جوانی به یاد خدا بود و لحظه ای از او غافل نماند وخودش را اسیر شهوت نکرد وبرای آن به زندان رفت و تن به شکنجه داد تا اینکه شهوت را اسیر خودش کند اما شما چنان اسیر شهوت شدید که که از چیز غافل مانده اید.
گروه سوم: زنان دنیایند چه آنهایی که دارای تمکن هستند واز نعمت های دنیا بهره مندند ودر عرصه های اجتماع ، حضور وسهم دارند وچه زن هایی که اسیر زندگی تلخ با همسران نامناسب هستند ,خداوند همه آنها را با آسیه همسر فرعون مصر محاکمه می کند .چرا که با آن جاه و مقام لحظه ای از یاد خدا غافل نشد وحتی به خاطر موسی خود را به خطر انداخت.
گروه چهارم : آسیب دیدگان و درماندگان وبیماران وبیچارگان اند که خداوند انها را با حضرت ایوب پیامبر مقا یسه و محاکمه می کند.