کرم ساقه خوار برنج حشره‌ای است که اولین بار در سال 1863 در دنیا شناخته شده این پروانه در ایران نیز اولین بار در شهریور ماه 1351 در مزارع تنکابن و رامسر طغیان کرد و در مدت کوتاهی با افزایش جمعیت و طغیان خود و ایجاد خسارت اقتصادی شدید، نظر همگان را جلب نمود.
مناطق انتشار: برای اولین بار در سال 1906 از این حشره بعنوان یکی از خطرناکترین آفات برنج در دنیا نام برده شد و مدتهای بسیار زیادی است که حدود 35 کشور، کشاورزان در مزارع خود خسارت از این آفت می‌بینند.
این آفت در کشورهایی از قبیل: ژاپن، تایوان، استرالیا، برمه، بنگلادش، چین، هند، ایتالیا، کره، مالزی، نپال، فیلین، اسپانیا، تایلند، مصر، سری‌لانکا ویتنام، کامبوج، پرتغال و جزایر هاوائی شیوع دارد. به طوری که شالیکاران بعضی از کشورهای آسیایی نظیر ژاپن و تایوان این حشره را در ردیف مهمترین آفات محصول برنج مناطق خود می‌دانند.
مرفولوژی (شکل شناسی):
پروانه‌های ماده به رنگ زرد روشن و یا متمایل به قهوه‌ای و پروانه‌های نر، تقریباً خاکستری هستند. در هر دو جنس رنگ بالهای عقبی سفید بوده و روی بالهای جلویی چند لکه نقره فام وجود دارد. طول بدن از 10 تا 13 میلی‌متر متغیر بوده و عرض پروانه‌های نر با بالهای باز 20 تا 23 میلی‌متر و پروانه‌های ماده تا 30 میلی‌متر می‌رسد.
تخمهای تازه گذارده شده سفید متمایل به زرد بوده که به مرور به خاکستری و سپس تیره تغییر رنگ می‌دهند. تخمها در امتداد رگبرگهای گذارده می‌شود.
لارو: بدن لاروها به رنگ قهوه‌ای متمایل به خاکستری بوده و در لاروهای مسن کپسول سر دارای رنگ قهوه‌ای تیره می‌باشد و در سایر سنین زرد متمایل به قهوه‌ای است. در پشت لارو پنج نوار طولی قهوه‌ای رنگ وجود دارد. عموماً طول لاروهای کامل 26 میلی‌متر و عرض آنها 7/2 میلی‌متر است.
شفیره: طول شفیره 12 تا 15 میلی‌متر و قطر آن 5/2 تا 5/3 میلی‌متر بوده و رنگ آن از قهوه‌ای روشن به قهوه‌ای تیره تبدیل می‌شود.
یک سوم انتهای شفیره بطرف پشت خمیده است و دو زایده قلاب مانند نیز در انتهای بدن شفیره مشاهده می‌شود.
زیست شناسی و طرز خسارت:
کرم ساقه‌خوار که به ساقه برنج حمله می‌کند، در زمستان بصورت لارو کامل در داخل ساقه‌های خشک برنج و یا علفهای هرز اطراف مزارع به سر می‌برد در اوایل اردیبهشت هنگامیکه درجه حرارت حداقل 10 درجه سانتیگراد باشد متغیره‌ها در داخل ساقه‌های باقی مانده برنج سال قبل و یا علفهای هرز مزرعه در اطراف سوراخهای ایجاد شده توسط لاروها تشکیل میگردد مدت شفیرگی بسته به درجه حرارت محیط متفاوت بوده و بین 6 تا 12 روز متغیر است.
بطور متوسط حدود 10 روز بعد، یعنی حدود بیستم اردیبهشت. اولین پروانه‌ها ظاهر می‌شوند و در اواسط خرداد به حداکثر مقدار خود می‌رسند. این پروانه‌ها شب پرواز بوده و بیشترین میزان فعالیت آنها در ساعت 9 شب است.
پروانه‌های نر و ماده 24 ساعت پس از خروج جفتگیری می‌نمایند و تخمهای خود را بصورت دسته‌های 3 تا 250 عددی روی ساقه یا قسمت رویی یا زیرین برگهای فوقانی، برگهای پائینی و یا زمینهای اصلی می‌گذارند.
عمر پروانه‌ها حداکثر یک هفته می‌باشد و در این مدت به طور متوسط 230 عدد تخم توسط هر پروانه گذارده می‌شود تفریخ تخمها درجه حرارت حداقل 10 تا 12 درجه سانتیگراد بمدت 5 تا 11 روز، بسته به درجه حرارت محیط انجام می‌گیرد.
لاروها پس از تفریخ در ابتدا مختصری از پارانشیم برگ تغذیه نموده و سپس از محل غلاف با ایجاد سوراخ، وارد ساقه می‌شوند و با تغذیه از درون ساقه باعث خشکیدگی جوانه‌های مرکزی برنج میگردد و به تدریج که لاروها رشد می‌نمایند، ساقه‌های اطراف را نیز آلوده می‌نمایند.
لاروهای کامل قبل از تبدیل شدن به حالت شفیره، برای خروج پروانه از ساقه، سوراخ بزرگی در آن ایجاد می‌نمایند. لاروها پس از 21 تا 37 روز تبدیل به متغیره شده و هفت روز بعد پروانه‌های نسل دوم از آن خارج میگردد که این موقع حدود اواسط تیرماه است.
کرم ساقه‌خوار در سال 2 تا 3 نسل دارد. موقع ظهور این نسل به شرح زیر است:
نسل اول: از بیستم اردیبهشت ماه تا اواخر خرداد ماه ظاهر می‌شود (زمان نشاء‌کاری)
نسل دوم: از اواسط تیرماه شروع و در اواخر تیر تا اوایل مرداد ماه به حداکثر می‌رسد (زمان خوشه دادن)
نسل سوم: این نسل اغلب در هنگام برداشت برنج ظهور می‌نماید.
نسل دوم و حتی نسل سوم در ارقام ویروس برنج که همزمان با خوشه کردن و گل دادن برنج است، پدید می‌آید که در این صورت باعث عدم تشکیل خوشه شده و در نتیجه خوشه‌ها (پانیکول‌ها) خشک می‌شوند. در این صورت پانیکول‌های برنج به رنگ سفید در می‌آیند که این حالت را white heads می‌گویند.
اگر حمله آفت دیرتر اتفاق افتد، یعنی در مرحله شروع تشکیل دانه بوده و منجر به سفید شدن پانیکول‌ها نگردد، در این صورت باعث لاغری دانه‌ها گردیده و این نوع برنج‌ها در هنگام برنجکوبی شکسته شده و از کیفیت محصول بدست آمده کاسته می‌شود.
نسل‌های اول آفت نیز به نشاء‌های برنج حمله نموده و باعث خشکیدگی برگهای میانی نشاء‌ها در مراحل اولیه رشد برنج میگردد.
گاهی اوقات نیز حمله آفات در پایان فصل رویشی اتفاق می‌افتد که در این صورت ساقه‌های آلوده در صورت وزیدن باد شکسته شده و نابود می‌شوند.
مبارزه:
طبق نظر کارشناسان اصلاح بذر و نهال، استفاده از ارقام زودرس جهت کشت و همچنین استفاده از پلاستیک یا نایلون برای پوشش خزانه (جهت زودتر رسیدن نشاء‌ها) در کاهش خسارت آفت بسیار موثر است.
روشهای دیگر که جهت کنترل کرم ساقه‌خوار پیشنهاد می‌شوند،
بریدن ارتفاع پایین‌تر ساقه در موقع درو، نگهداری بیشتر پانیکول‌های بریده شده در معرض آفتاب، سوزانیدن بقایای محصول، از قبیل کاه و کلش، انجام شخم با تیلر در دو جهت عمود بر هم، آب تخت کردن مزرعه، نابودی علفهای هرز حاشیه مزارع، بازدید از مزرعه به طور مستمر، دقت در عدم انتقال نشاء‌های آلوده به کرم ساقه‌خوار (تخم) به مزرعه یا زمین اصلی و استفاده از تله‌های نوری پس از ظهور پروانه‌ها.
از روشهای موثر دیگر، روش بیولوژیک است
در این روش از دو گونه زنبور پارازیت شفیره نسل زمستانه، از خانواده Ichneumonidae ، یک نوع زنبور پارازیت پلی فاز لارو بنام Apanteles SP. و دوگونه زنبور پارازیت تخم از خانواده Trichogrammatidae، یک نوع سوسک شکاری از خانواده staphylinidae که از تخم کرم ساقه‌خوار تغذیه می‌نماید، یک نوع سن شکاری که پوره‌های آن لارو و پروانه ساقه خوار برنج را می‌خورد، به نام Andralus Spinidems یک نوع قارچ به نام Beauveria brassiana که روی لارو یا شفیره ایجاد بیماری می‌نماید و همچنین از ویروس بیماریزا استفاده می‌شود. این عوامل، دشمنان طبیعی آفت میباشند.
-برای مبارزه شیمیایی با کرم ساقه‌خوار برنج، سموم زیر توصیه میگردد.
1-لیندین: این سم دارای فرمولاسیون WP 25% بوده می‌توان آن را به مقدار 5 کیلو در هکتار مصرف نمود. بهترین زمان مصرف سم 5-4 روز قبل از نشاء‌کاری برنج است.
2-فنیتروتیون: فرمولاسیون آن بصورت EC 50% می‌باشد. این سم را یک تا دو نوبت طبق اطلاعیه، یعنی 5-4 روز قبل از نشاء‌کاری در سطح شالیزار محلول پاشی می‌نمایند و مقدار مصرف آن 5/1 لیتر در هکتار است.
3-دیازینون 10%: این سم بصورت گرانول 10% می‌باشد. مقدار مصرف آن 15 کیلوگرم در هکتار، در یک یا دو نوبت طبق اطلاعیه (قبل از نشاء‌کاری) است. در نوبت دوم می‌توان با نظر کارشناس، سم را مصرف نمود. یا اینکه 30 کیلوگرم گرانول 5% استفاده نمود.