تحقیق مقاله دگرگونی های تصویری آثار گل و مرغ از اسطوره تا پیدایی آثار گل و مرغ

سؤال پژوهش :

آیا بنیاد و ریشه های در آثار نقاشی گل و مرغ ناشی از خاطره های قومی است ؟

سوال فرعی

1 – دلیل این ترکیب بندی خاص .

چرا از گل سرخ  -  زنیق  -  مرغ  -  استفاده شده است .

هدف : دگرگونیهای تصویری آثار گل و مرغ . از اسطوره تا پیدایی آثار گل و مرغ .

دلایل انتخاب آثار گل و مرغ یا گل بوته برای این پژوهش

در میان شاخه های گوناگون نقاشی ایرانی گل مرغ به دلایل زیر انتخاب شده است:

1 – با آنکه بسیار از آن نام برده می شود، به صورت جدی به آن پرداخته شده است .

2 – موضوع این آثار در نگاه اول ساده ، و فهم آن آسان به نظر می رسد.

3 – بار ادبی نام آنها ، این آثار در میان شعر و نقاشی ایران قرار داده است. بنابراین احتمال وجود  مفهوم هایی مشترک بین این دو هنر حس می شود.

4 – در هنر نقاشی ، گل و مرغ موضوع بین المللی است ، به دلیل آنکه هر فرهنگی به شیوه ی ویژه ای به آن پرداخته است اگر چه به سبک یا مکتبی از هنر نقاشی در آن فرهنگ تبدیل نشده است .

5 – در طول دو قرن و نیم بسیاری از نقاشان سرشناس یا گمنام ایرانی به نقاشی آن پرداخته اند.

6 – از مضمون آن ، نقشمایه های تزیینی ساخته اند  که قرن هاست همه جا حضور دارد .

7 – بر خلاف روال آثار شناخته شده نقاشی ایرانی در این آثار به روایت یا گزارشی اشاره شده نشده و در آنها به گونه ای روشن تنها به موضوع انتخاب شده برای نقاشی پرداخته شده است .

8 – عوامل فرمایشی جای خود را به شکلهای انتخابی نقاشی داده اند و بیان کننده عواطف فردی او هستند .

انگیزه ی نقاشان شیوه گل و مرغ

1 – تجسم وضعیت عاطفی انسانی بودند، ولی به نمایش خود او اشاره نمی کردند. به دلیل آنکه جدا از منع مذهبی در یک اثر نقاشی بیشتر از یک وضعیت و حالت انسانی تصویر کردن نبود. و این خود در تأویل ورود به دنیای پیچیده مفومهای عرفانی را می بست .

2 – موضوع آن بدون دستور و سلیقه کارفرما بود.

3 – فضای تصویری و تأثیری آن آشنا بود و با ادبیات و شعرهای عرفانی رابطه داشت .

4 – نقاشی آن ساده بود به جز نقاش به فردی برای طراح و اجرای کار احتیاج نداشت .

5 – تناسب آنچه تصویر می شد و رابطه آن با اندازه های اثر ( ورق کتاب ) چنان غیر طبیعی نبود که دوباره مینیاتور نامیده  شود ( 45 × 60 )

6 – با رنگهای ساده و مواد دست ساز نقاش در هر موقعیتی امکان نقاشی آن بود.

7  - چون هدفهای ویژه ای را دنبال می کرد ، برای هر گروه و طبقه ی آشنا و دارای معنایی پذیرفتنی بود و محبوبیت همگانی می یافت .

8 – با آنکه به شیوه زمان خود نقاشی شده بود ، در این گونه آثار میان سلیقه و اکثریت مردم (شیوه مینیاتور) و نقاش جدایی حس نمی شد .

9 – شیوه نقاشی و مواد به کار رفته در آن یادآور دستاوردهای استادان نقاشی ایرانی در برابر نقاشی تازه از راه رسیده اروپایی بود .

10 – شکل و نام آن ژرف ترین و ریشته دارترین نمادهای با هویت اقوام کهن ایرانی را در ذهن بیننده زنده می کرد با این امید که شاید ویژگیهای از یاد رفته آنها نیز دوباره زنده شوند .

جلوه های نمادین :  

در نقاشی گل و مرغ ،  گل نماد معشوق ( به خصوص گل سرخ) و مرغ نماد عشق است .

پرنده ها در گل و مرغ خیلی کم در حال پرواز هستند و بیشتر روی شاخه نشسته و حتی اغلب چشمها بسته است یعنی در کنار معشوق به آرامش رسیده اند .

این مرغان آنگاه که با گلها و گیاهانی پربرگ و بوته های پیچ خورده در می آمیزند گونه ای طبیعت پردازی اند که در سنت هنری نقش پردازی ایرانی گل و مرغ نامیده شده اند .

مجموعه ای از گل ها در رنگ و جلوه های جادویی و شگفت انگیز که بر صفحه های مینیاتور یا در هم نشینی با طرح ها و نقش اسلیمی و ختایی و یا به تنهایی بر مجله کتاب می نشیند و پرندگانی که مغمومانه سر در لاک خویش فرو برده و یا گردن افراشته اند تا به گوشه های فراموش شده ای آفاق بنگرند . همه ی ما این جا و آن جا به جلوه های از این هنر پررمز و راز برخورده و برای لحظاتی اگر چه کوتاه سررشته روحمان را به جادویی خطوط و کیمیایی نقش ها و رنگ های آن سپرده ایم . بر زمینه ای قالی ها و دیوار پوش های سراسری و رواق ها بناهایی که از معماری به سبک ایرانی نشان دارند و یا روی جلد قرآن ها ، شاهنامه ها و کتاب های گران سنگ دیگری که استاد       پینه بسته ای صحافان و جلدسازانی گمنام آن را دوخته و مجلد ساخته اند.

در همه ی این جلوه ها و یا رمان ها نقش های پرنده و گل و مرغ را همواره وابسته به        بخشهای دیگر کار می یابیم . هم چون گوشه ای از تخته ای قالی که طرح ها و رنگ های فروپیچیده در تار و پود آن نماد ، سرچشمه زاینده  ی هنر ایرانی و ملی است .

یا گرداگرد قطعه ای که با آیه هایی از قرآن یا بیت هایی چند از سروده های شاعران شیرین گفتار ایرانی و به قلم های کوفی و ثلث و نسخ و رقاع عربی و یا نستعلیق و نستعلیق شکسته و یا در کناره های برگ مینیاتور ایرانی در همه ی این نمونه ها طرح های پرنده  و گل و مرغ به همراه دیگر نقش و نگاره ها خاطره ای را در ما زنده می کند که انگار از دیرباز با زندگی و روان ما آمیخته است و اینک چشم اندازی از آن باغ دل گشا فرا روی ماست.

پیشینه ی پرنده و مرغ در هنر ایران

جلوه های پرنده و مرغ در هنر ایرانی پیشینه ای دراز دارد. پیشینه ای که به گونه ای بنیادی از فرهنگ ایرانی ما ، مایه گرفته است. در کهن ترین نگاره ها بر روی سفالینه های ایرانی به جای مانده از سده های نخستین هزاره چهارم قبل از میلاد به همراه گرازها و بز کوهی ، پرندگانی دیده می شوند که « خطوط سیاه رنگ بر جام های شکیل سرخ رنگ» نقش بسته اند.

نگرش ، زیبا شناسانه ای انسان به پرنده و حیوانات برآیند نیازمندی انسان به تغذیه و کوشش در راستای برآوردن آن از شکار بوده به گونه ای که از طراحی های زنده و بازنمایاننده ای ساختار هندسی تصویرهای پرندگان نخستین دوره از برآمدن هنر ایرانی در نگاره های به دست آمده از کندوکاوهای باستان شناسان روشن می شود، نگارگران ایرانی پرندگان و حیواناتی را طرح می زدند که در زندگی روزانه و به هنگام شکار ، بی میانجی با آن سرو کار داشته اند ( چنان که در این نگاره ها هیچ نشانی از پیوند با باوره ها و مایه های اسطوره ای و دینی دیده نمی شود.

پیش از آنکه طرح ها و نگاره های ایرانی از باوره ها و مایه های اسطوره ای برخوردار شوند، خط و نگارش پدیدآمد. پدیده ای که با بروز گسست در وحدت فرهنگی سفالینه های منقوش ایران هم زمان شد.

وحدت فرهنگی سفالینه های منقوش ایران که بالغ بر یکهزار سال طول کشید در آغاز هزاره سوم تحت فشار نیروهای خارجی که منشاء آنها در ابهام قرار دارد قطع گردید. در شوش مسلماً تحت نفوذ تمدن بین النهرین ، آذین بندی منقوش فراموش شد. و این مقطع مقطعی است که انسان یکی از شگفت انگیزترین ابداعات خود یعنی کتابت را تجربه کرده است .

با ابداع خط ، آرام آرام ، طرح ها و نقش ها و نگاره ها از اشکال طبیعی به شیوه های مجرد و انتزاعی برگشتند .

در این میان ، آن چه با دگرگونی در نقش و نگاره های پرندگان این دوره پیوند دارد. روی آوردن از سادگی به گونه ای پیچیدگی است. رنگ آمیزی از شیوه رئال دور می شود و چند رنگی به اصطلاح نئوریالیستی جای طرح های یک رنگ را می گیرد . پس از ورود آریایی ها به ایران نخستین جلوه های هنر نگارگری در سده نهم هزاره ی نخست پدیدار می شود .

نگاره های این دوره بر سفالینه های نقش بسته اند که از گورستان بدست آمده است               (سبوهایی که شکل پرنده ساخته شده است) . آریایی ها که در روندی چند صد ساله و آرام آرام از پی جنگ ها و گیرودارها به فلات ایران کوچ کرده اند به همراه خود نگارها باورها و اسطوره هایی آوردند که با گذشته ی این سرزمین بیگانه بود. این باورها و اسطوره هایی آوردند که با گذشته ای این سرزمین بیگانه بود. این باورها و مفاهیم تازه از یک سو ریشه در رستنگاه نخستین آنان داشت و از سوی دیگر با برخی از باورها و اسطوره های یونانی و اروپایی گره می خورد. و رنگ و روی تازه ای به نگاره های این دوره می بخشید .

هنر پارسیان و ماده ها، آمیزه ای از همین باوره های تازه و مفاهیم و انگاره هایی که در گذشته ریشه دارد.

گذشته از برخی پیکربندی های سفالی در نگاره های این دوره  پرنده جایگاه درخوری ندارد و درست تر آن است که بگوییم هنوز جایگاه پرنده نزد گروه آریایی و در هنر این دوره به خوبی شناخته نیست در برابر اسب به ویژه اسب های بالدار که شیوه ای رهاجویانه دارد) گل ها نیز در همین دوره به زمینه ی نگاره ها راه پیدا می کند ولی رنگی از واقع گرایی ندارند. به هنگامی که نقشینه های پرنده از هنر ایرانی دوره آریایی رخت می بندد نگاره های اسب بالدار و پس از آن انسانهای بال دار، که به گونه ای ژرف اندیشه ی مرگ و بازگشت روان انسانی به کمال پیوند دارد . پیچیدگی مفهومی هنر آریایی را در برابر درون مایه های هنری دوران پیش به خوبی نشان می دهد . ( لوح سیمین زروان )

جلوه های نمادینی که در فرهنگ ایرانی ریشه داشته و دوره های بعدی هنر ایرانی به گونه ای پایدار دنبال می شود .

ویژگی های آثار گل و مرغ :

1 – اثر در روی کاغذ دست ساز با رنگ های غیرروغنی

2 – اثر دارای ترکیب بندی آشکار است . نه آنکه تمام سطح یکنواخت از بخشهای موضوع نقاشی پر شده باشد.

3 – بوته و گل نقاشی شده گل سرخ یا صد برگ یا زنبق است که ممکن است یک درختچه ، شکوفه، به، سیب یا بادام به آن اضافه شده باشد .

4 – در بیشتر موارد بوته گل سرخ یا صدبرگ مکان استقرار مرغ است .

5 – امکان دارد قرارگاه مرغ در اثری استثنایی یک درختچه شکوفه دار باشد .

6 – بوته گل به شیوه ایرانی از رستنگاه تا بالاترین نقطه دان( مکان استقرار گل اصلی) مانند (درخت زندگی) نقاشی شده است .

7 – در بیشتر آثار، مرغ نقاشی شده مرغ مثالی مفهومی بوده و نامی آشنا به ذهن بیننده نمی آورد .

8 – در یک اثر، بیشتر از یک یا دو بوته گل یا درختچه نقاشی شده است.

9 – زمینه اثر بدون رنگ است یا از رنگهای سرد و خنثی پوشیده شده است .

10 – اثر با روش پرداز یا ته رنگ یا با ترکیبی از آن دور با رنگهای غیرروغنی شکل گرفته است .

11 – اگر چه اثر روی زمینه سفید و بدون سایه روشن کار شده باشد، دارای فضای نقاشی است .

بیشتر از این گونه آثار به دست استادان نقاشی ایران مانند شفیع عباسی ، معین مصور ، محمد یوسف ، محمد قاسم ، محمد زمان میرزا باقر ، محمد صادق – محمد زمان دوم – محمد هادی شیرازی – محمد طاهر ، محمد حسین شیرازی ، فتح الله شیرازی ، لطفعلی شیرازی ، حسین امامی ، یا نقاشان همسایه این هنرمندان طرح و اجرا شده اند.

رنگ مهر :

در بیشتر آثار مورد پژوهش گلهای سرخ و صد برگ به وسیله طیفهای رنگ سرخ بر زمینه ای سفید یا بدون رنگ نقاشی شده اند . بنابراین می توان از ترکیب رنگهای سرخ و سفید در این مورد سخن گفت که اگر سرخی را رنگ مهر بدانیم نباید از ویژگی  بی رنگی یا رنگ سفید غافل شویم .

اشاره متنهای مذهبی کهن به روشنایی بیکران و جامه سفید موبدان زردشتی نمی تواند با کیفیت بیانی و تصویری اهورامزدا بی ارتباط باشد. به این دلیل نقاشان گل و مرغ برای جلوه نور ، در گلهای سرخ و صدبرگ ( که حجم را به یاد ما می آورد) رنگ سرخ را با رنگهای دیگر ترکیب           نمی کردند و با متراکم کردن و یا گستردن رنگ یکه و سرخ (به شیوه پرداز) روی سطح بی رنگ یا سفید به هدف خود می رسیدند.

آیا در واژه های گلبانگ ، گلگشت ، گلرخ ، گلرنگ ، نام گل به جای چه صفتی نشسته است؟ به نظر می رسد تنها صفتی که می تواند در هر چهار مورد صدق می کند. زیباترین یا واژه هایی با همین معنی خواهند بود (زیباترین بانگ ، یا گشت ، یا رخ ، یا رنگ ) رابطه مفهوم زیبایی با گل در شعر و ادب فارسی نمی تواند دور از ارتباط آن با رنگ سرخ در نظر آید . آیا گل رخ یا گل رنگ   نمی توانند سرخ رنگ تغبیر شوند ؟