مقدمه
در نهج‌البلاغه چنین آمده است «و عن ذلک ما حرس الله عباده المؤمنین بالصلوات و الزکوات و مجاهده الصیام فی الایام المفروضات تسکیناً لاطرافهم و تخشیعاً لابصارهم و هم تذلیلاً لنفوسهم و اذهابا للخیلاء عنهم» «خداوند بندگان مؤمن را با نمازها و زکاتها و روزه‌های دشوار از کبر و خودبینی محافظت و حراست می‌کند به پیکر آنان آرامش می‌بخشد، به دیدگان آنان فروتنی می‌دهد، نفس آنان را رام می‌سازد، دل‌های آنان را افتادگی می‌آموزد و خودپسندی را از آنان دور می‌کند».
به خاطر نقش الگویی که حضرت علی(ع) در زندگی اکثر اقشار جامعه دارد و سخنانی که حضرت علی(ع) در این زمینه داشتند به پاره‌ای از سخنان آن حضرت درباره نماز با توجه به نهج‌البلاغه می‌پردازیم.
1 - نقش اساسی نماز و اهتمام به نماز
حضرت علی(ع) ضمن تأکید بر امر نماز، از عوامل سقوط دوزخیان نخواندن نماز برمی‌شمرد و می‌فرماید:
«تعاهدوا امر الصلاه و حافظوا علیها و استکثروا منها و تقربوا بها فانها «کانت علی المؤمنین کتاباً موقوتاً» الا تسمعون الی جواب اهل النار حین سئلوا: «ما سئلکم فی سقر؟ قالوا: لم نک من المصلین.» و انها لتحت الذنوب حت الورق و تطلقها. اطلاق الربق و شبهها رسول الله - صلی الله علیه و آله و سلم - بالحمه تکون علی باب الرجل فهو یغتسل منها فی الیوم واللیله خمس مرات فما عسی ان یبقی علیه من الدرن» 1
«مردم! نماز را برعهده گیرید و آن را حفظ کنید، زیاد نماز بخوانید و با نماز خود را به خدا نزدیک کنید. نماز فریضه واجبی است که در وقت‌های خاص بر مؤمنان واجب گردیده است. آیا به پاسخ دوزخیان گوش فرا نمی‌دهید آن هنگام که از آن‌ها پرسیدند: چه چیز شما را به دوزخ کشانده است؟ گفتند: ما از نمازگزاران نبودیم. همانا نماز! گناهان را چونان برگ‌های پاییزی فرو می‌ریزد و غل و زنجیر گناهان را از گردن‌ها می‌گشاید. پیامبر اسلام(ص) نماز را به چشمه آب گرمی که بر درِ سرای مردی جریان داشته باشد تشبیه کرد. اگر روزی پنج بار خود را در آن شستشو دهد، هرگز چرک و آلودگی در بدن او نماند.»
به حضرت علی(ع) عرض شد: نظر شما درباره کسی که نماز نمی‌خواند چیست؟ آن حضرت فرمودند: کافر است. 2
بر اهتمام به نماز نوجوانان نیز تأکید فراوانی شده است: «عملوا صبیانکم الصلوه و خذوهم بها اذا بلغوا الحلم» 3 به کودکان نماز بیاموزید و آن را به هنگام بلوغ بر ترک نماز مؤاخذه کنید.
«اذا عقل الغلام و قرا شیئاً من القران علم الصلوه » 4 «هرگاه پسربچه به حد رشد برسد و مقداری از قرآن را بخواند، باید به او نماز آموخته شود».
2 - نماز وسیله تقرب:
بهترین و نزدیک‌ترین راه‌هایی که انسان می‌تواند به خالق خویش برسد، در خطبه یکصد و ده آن حضرت بیان شده است. «ان افضل ما توسل به المتوسلون الی الله... و اقام الصلوه فانها المله » 5 «بی‌گمان برترین وسیله پیوستگی پیوستگان به خدای سبحان عبارت است از: برپا نمودن نماز به عنوان آیین امت».
«الصلاه قربان کل تقی». 6 حضرت علی(ع) فرمودند: نماز موجب نزدیکی هر پارسایی به خداست.
3 - فرهنگ نماز
«اللهم انی اول من اناب و سمع واجاب لم یسبقنی الا رسول الله(ص) بالصلوه ». 7 «خدایا من نخستین کسی هستم که به تو روی آورد و دعوت تو را شنید و اجابت کرد، در نماز کسی از من جز رسول خدا(ص) پیشی نگرفت. ابن‌سینا دانشمند بزرگ اسلامی با استفاده از فرهنگ نماز می‌گوید: هرگاه در یکی از مسایل علمی مشکلی به وجود می‌آمد و کسی نبود که مرا یاری کند، وضو گرفته و به مسجد رفتم. پس از خواندن دو رکعت نماز حل آن مشکل را از خداوند متعال می‌طلبیدم. درنتیجه مشکل من بدین صورت برطرف می‌گردید.
4 - حق نماز
«صل الصلوه لوقتها الموقت لها و لا تعجل وقتها لفراغ ولا توحرها عن وقتها لاشتغال. واعلم ان کل شی من عملک تبع لصلاتک». 8 نماز را در وقت خودش به جای آر، نه این که در بیکاری زودتر از وقتش بخوانی و به هنگام درگیری و کار، آن را تأخیر بیندازی و بدان که تمام کردار خوبت در گرو نماز است.
نماز معیار ارزش‌گذاری سایر اعمال انسان است. شخص نمازگزار علاوه بر نماز خویش، باید سایر افراد خانواده را نیز تشویق به خواندن نماز بکند. این موضوع در خطبه 199 علی(ع) به طور واضح بیان شده است. «وقد عرف حقها رجال من المؤمنین الذین لا تشغلهم عنها زینه متاع و لاقره عین من ولد ولا مالٍ...» 9
«همانا کسانی از مؤمنان حق نماز را شناختند که زیور دنیا از نماز بازشان ندارد و روشنایی چشمشان یعنی اموال و فرزندان مانع نمازشان نشود. خدای سبحان می‌فرماید: «مردانی هستند که تجارت و خرید و فروش، آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات باز نمی‌دارد.»
رسول خدا(ص) پس از بشارت به بهشت خود را در نماز به زحمت می‌انداخت، زیرا خداوند به او فرمود: «خانواده خویش را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش. پس پیامبر(ص) در پی خانواده خود را به نماز فرمان می‌داد و خود نیز در انجام نماز شکیبا بود.»
نماز دربرگیرنده آثار و برکاتی است. با توجه به فرمایشات حضرت علی(ع) به بیان برخی از موارد آن می‌پردازیم:
الف - نماز علامت ایمان: «قال النبی صلی الله علیه وآله: علم الایمان الصلوه فمن فرغ لها قلبه و قام حدودها فهو مؤمن». 10 «رسول خدا فرموده است: نماز پرچم و علامت ایمان است. پس هر کس قلبش را آماده نماز کند و حد و حدود آن را رعایت کند، مؤمن است.»
ب - نماز، جدایی از کبر: حضرت علی(ع) در این که نماز باعث می‌شود فرد از کبر پیراسته شود، فرمودند: «فرض الله... والصلوه تنزیها عن الکبر و الزکوه تسبیباً للرزق» 11 «خداوند برای وارستن از کبر نماز را و برای رویش روزی زکات را مقرر کرده است.»
پ - ارزش نماز و تأثیر بر کارهای دیگر: «واعلم ان کل شی‌ء من علمک تبع لصلوتک» 12 «و بدان که هر کار دیگرت در ارزش تابع نمازت خواهد بود.»
ت - نماز، نزول رحمت: «لو یعلم المصلی ما یغشا من الرحمه لما رفع راسه فی السجود» 13 «اگر نمازگزار بداند که چه هاله‌ای از جلال خدا او را فرو می‌پوشاند، هرگز دوست ندارد که سر خود را از سجده‌اش بردارد.»
ث - نماز و آمرزش: امام علی(ع) می‌فرمایند: هر کس نماز را با معرفت به حق آن به جای آورد، آمرزیده می‌شود.
ج - نماز و اصلاح گناهان: «و قال علیه‌السلام: ما اهمنی ذنب امهلت بعده حتی اصلی رکعتین واسال الله العافیه » 14