سابقه شمارش نفوس در جهان به سال ها قبل از میلاد باز می گردد. اسناد و مدارک تاریخی نشان می دهد که در حدود سال های 3800، 3000 و 2500 سال قبل از میلاد به ترتیب در کشورهای بابل، چین و مصر سرشماری های جمعیت انجام شده است. در این سرشماری ها عموماً اطلاعاتی نظیر جنس، سن، شغل و مالکیت افراد جمع آوری می شد.قدیمی ترین سند تاریخی که در آن به سرشماری نفوس اشاره شده است; در فصل مهاجرت از کتاب تورات است که موسی برای مهاجرت قوم بنی اسراییل از مصر، افراد قوم یهود را سرشماری کرد. این سرشماری در سال 1491 قبل از میلاد انجام شد.
در یونان و امپراتوری رم باستان نیز در فاصله سال های 435- 410 بعد از میلاد سرشماری جمعیتی متعددی انجام و اطلاعات مربوط به خصوصیات اجتماعی و اقتصادی مردم به طور منظم هر پنج سال یک بار از طریق سرشماری نفوس جمع آوری می شد.در بعضی از کشورها، مدارکی از قرون وسطی باقی مانده است که ویژگی های طبقات مختلف جامعه را که معمولاً شامل طبقه اشراف و پیشوایان مذهبی است به دست می دهد. در اوایل قرن هیجدهم میلادی، در اروپا سرشماری هایی صورت گرفت که علمی نبود و در مقیاس محدود انجام می شد.اولین سرشماری جمعیت به روش نوین در جهان در سال 1794 در کشور سوئد صورت گرفت و پس از آن دیگر کشورها نسبت به شمارش افراد جامعه خود اقدام کردند. امروزه لفظ سرشماری نفوس و مسکن معنای دقیق تری پیدا کرده است و به مجموعه فعالیت ها و خدماتی شامل طراحی، برنامه ریزی، گردآوری، کدگذاری و طبقه بندی، ارزشیابی و اصلاح و تجزیه و تحلیل و نهایتاً چاپ و انتشار اطلاعات آماری از جمعیت و مسکن اطلاق می شود. این گونه سرشماری ها مطابق توصیه های سازمان ملل متحد در اکثر کشورهای جهان با فاصله های مساوی 10 سال یک بار و در بعضی از کشورها پنج سال یک بار از ابتدای قرن بیستم رایج شده است.
سرشماری و آمارگیری در ایران
آمارگیری در ایران از زمان های بسیار قدیم رواج داشته است. به نحوی که از سنگ نوشته ها و کتیبه ها بر می آید در زمان هخامنشیان لغت «هامار» به معنی ارقام مالیاتی و سپاهیان و نیز لغت «شامار» به معنی سرشماری نفوس به کار می رفت.
مورخان در آثار و نوشته های خود انگیزه اصلی آمارگیری در آن زمان را جمع آوری مالیات و تجهیز و تدارک نظامی ذکر کرده اند. در امپراتوری ایران باستان نیز سرشماری عمومی جمعیت برای دریافت مالیات سرانه و تعیین شمار مردان قادر به جنگ انجام می شد.
هرودوت، مورخ یونانی 4844 - 425 قبل از میلاد) در تاریخ خود درباره دوره تاریخی هخامنشیان می نویسد: «وقتی خشایار شاه از تنگه داردانل می گذشت، محلی مخصوص را برای سرشماری افراد قشون خود مناسب دید و مقرر داشت تا ده هزار سپاهی شمارش شده در آن محل گرد آیند، به نحوی که حتی المقدور به یکدیگر نزدیک باشند، سپس دستور داد دور این عده را خط بکشند . بعد از خروج آنان از داخل خط، دیواری که بنای آن تا کمر افراد آن سپاه برسد بر روی آن بنا کنند. چون حصار آماده شد، سپاهیان گروه گروه در آن داخل و از آن خارج شدند تا مقدار آن ها معلوم شود...» هرودوت نتیجه این سرشماری را یک میلیون و 700 هزار نفر ذکر می کند.
«شاه آمار» در حقیقت نوعی آمارگیری به دستور شاهان هخامنشی برای تعیین مالیات سرانه بود. در زمان داریوش دفاتر مالیات و نظامی برای اولین بار تدوین شد.
اولین سرشماری جمعیتی ایران به روش نوین درسال 1264 شمسی و درسطحی محدود در زمان ناصرالدین شاه و همزمان با وزارت اعتضادالسلطنه بروزارت علوم و معارف توسط مهندس عبدالفخار، معلم ریاضی مدرسه دارالفنون، به عمل آمد. در این سرشماری تهران به پنج محله ارگ، عوددلاجان، چاله میدان، سنگلج و بازار تقسیم شد و همه محله های خارج از شهر نیز در یک طبقه قرار گرفت. درآن زمان جمعیت تهران155 هزار و 736 تن برآورد شده بود.
درسال 1277 شمسی در چهارمین سال سلطنت مظفرالدین شاه نیز از ابنیه تهران آمارگیری به عمل آمد و با ایجاد تشکیلات جدید بلدیه در سال 1301 شمسی سرشماری دیگری در تهران صورت گرفت که بر اساس آن سرشماری جمعیت تهران درسال 1301 بالغ بر000ر210 نفر بود. تا این تاریخ سازمان خاصی که مسوولیت جمع آوری اطلاعات جمعیتی و تمرکز بخشیدن به آن ها را برعهده داشته باشد. درکشور وجود نداشت و همه تلاش های به عمل آمده جنبه موضعی و موردی داشت.
درسال 1297 هجری شمسی به منظور ثبت وقایع چهارگانه، اداره ثبت احوال کشور تاسیس شد. با ثبت اطلاعات مرتبط با تولد، فوت، ازدواج و طلاق توسط اداره مذکور، ضرورت اطلاع از جمعیت کشور و تعیین سازمانی که به جمع آوری این اطلاعات بپردازد مورد توجه قرار گرفت و منجر به آن شد که در سال 1303 هجری شمسی آیین نامه ای به تصویب برسد و در این آیین نامه اداره ای، مسوول آمارگیری شده و وظایف آن نیز تعریف شد. براساس این مصوبه مسوولیت جمع آوری و متمرکز کردن آمارهای مورد نیاز به عهده وزارت کشور گذاشته شد.
طبق ماده دو این تصویب نامه وظایف اداره مزبور به شرح زیر تعیین شد: 1-تعیین عده نفوس مملکت با ملاحظات راجع به تقسیماتی طبقاتی و آداب مخصوصه اهالی و عده خانوارها.2-تعیین عده نفوس هر یک از ایالات با معلوم داشتن مختصات زندگی و عادات و اخلاق و اوضاع اقتصادی آن ها.3-تعیین عده، مولودات و متوفیات و ازدواج و طلاق با علل کثرت وقوع یا نقصان بر هر یک از آن ها.4-تعیین زبان و مذهب و ملیت ساکنین نقاط مختلف مملکت.5-تعیین عده مساکین و عجزه و ایتام و اطفال بی صاحب.6-تعیین عده کسانی که در ظرف سال بر مملکت وارد و ساکن می شوند و همچنین تعیین عده مهاجران به خارجه با ذکر علت آن.7-تعیین صورت تمامی اوزان و مقیاس هایی که در نقاط مختلف مملکت متداول است تا زمانی که وحدت اوزان و مقیاس ها مقرر و جاری نشده است._8-جمع آوری اطلاعات راجع به منابع ثروتی و کیفیات جغرافیایی و زراعی و صنعتی و نرخ و مقدار تولید و میزان مصرف ارزاق در هر یک از ولایات.9-تعیین وضع مالی عمومی هر یک از ولایات.10-احصاییه احشام و اغنام و دواب و شکار و صید ماهی و طیور.11-احصاییه میزان اجاره مستغلات و مزد روزانه کارگران.12-احصاییه طرق و شوارع و وسایط نقلیه و کرایه حمل و نقل.13-احصاییه کل واردات و صادرات بلاد و صادرات و واردات کل مملکت._14-احصاییه نرخ مسکوکات و مبادلات تجاری.15-جمع آوری اطلاعات مربوط به امور صحی و معاونت عمومی و مخترعات آن در هر یک از ولایات و تعیین امراض محلی.16-تعیین عده موسسات خیریه در هر یک از ولایات.17-تعیین عده محبوسین در مدت سال با ذکر جرایم آن ها.18-جمع آوری اطلاعات راجع به کیفیت ساختمان بلاد و ترتیب صحی و عده ابنیه عمومی و خصوصی.19-ثبت وقایع مهمه مملکتی و حوادث فوق العاده ارضی و سماوی_20-احصاییه انتخابات.
این تصویب نامه با توجه به وسعت اطلاعات پیش بینی شده در آن به طور کامل به اجرا در نیامد و فقط ثبت وقایع چهارگانه ولادت، فوت، ازدواج و طلاق توسط اداره آمار و ثبت احوال انجام پذیرفت.
در خرداد ماه سال 1318 هجری شمسی اولین قانون سرشماری در مجلس شورای ملی تصویب شد. در اجرای این قانون سرشماری نفوس از دهم اسفندماه همان سال در شهر تهران و در سال 1319 و 1320 هجری شمسی در 33 شهر کشور به تدریج به اجرا در آمد. دراسفند ماه سال 1331 هجری شمسی سازمان همکاری آمار عمومی تشکیل شد و در فروردین ماه سال 1332 هجری شمسی، قانون آمار و سرشماری به تصویب رسید. در این سال اداره آمار و سرشماری از اداره کل آمار و ثبت احوال منتزع و به سازمان همکاری آمار عمومی ملحق شد.