تحقیق مقاله اخلاق معاشرت

مقدمه

دوست داریم زندگی‏هایمان، سرشار از صمیمیّت و خونگرمی و صفا باشد.

حریم انسانها و حرمت همگان، محفوظ بماند و معاشرت‏هایمان نشأت گرفته از «فرهنگ قرآنی» و تعالیم مکتب باشد.

و این، یعنی «زندگی مکتبی».

پایداری و استحکام رابطه‏های مردمی، در سایه رعایت نکاتی است که برگرفته از «حقوق متقابل» افراد جامعه باشد.

در اینکه «چگونه باید زیست» و چه سان با دیگران باید رابطه داشت، نکته‏ای است که در بحثِ «آداب معاشرت» می‏گنجد.

بر خلاف فرهنگ غربی، روح و محتوای فرهنگ دینی ما بر پایه «ارتباط»، «صمیمیّت»، «تعاون»، «همدردی» و «عاطفه» استوار است. جلوه‏های این فرهنگ بالنده نیز در دستورالعملهای اخلاقی اسلام دیده می‏شود.

«زندگی مکتبی»، در سایه شناختِ این رهنمودها و به کار بستن آنها در صحنه‏های مختلف زندگی است، نه با شعار و ادّعا. به هر میزان که معیشت و معاشرت ما با اینگونه هدایتهای دینی در مقوله رفتار، هماهنگ باشد، به همان

(13)

اندازه زندگیهایمان «مکتبی» است. مسلمان باید به‏گونه‏ای در چارچوب اصول و سنن فرهنگ دینی خودش زندگی کند که با شهامت و افتخار، بتواند «امضای دین» را پای همه رفتارش بگذارد و زندگیش «برچسب اسلام» داشته باشد و الگوی اسلامی را بر زندگی خویش در خانه و جامعه، سایه‏افکن سازد.

«آداب برخورد»، «دید و بازدید»، «رفت و آمد»های خانوادگی و دوستانه، نحوه «گفتار» و «رفتار» با اقشار مختلف، «دوستی» و حدّ و حدود آن، مراعات «حقوق دیگران»، «ادب و سپاس و احترام»، از جلوه‏های بارز اخلاق معاشرت است. این‏گونه رابطه‏های اجتماعی، با عنوانهای مختلف و در شرایط گوناگون انجام می‏گیرد. گاهی به صورت «صله‏ رحم» است؛ در ارتباط با اقوام و بستگان. گاهی نام «عیادت» به خود می‏گیرد؛ در مورد بیماران. گاهی نسبت به برادران و خواهران دینی، عنوان «زیارت» می‏یابد، گاهی با همسایگان است، گاهی با مستمندان. گاهی هم بر محور اطعام است و گاهی به شکل مسافرتهای دور و نزدیک و بردن هدیه و آوردنِ «سوغات سفر». گاهی هم برای شرکت در مجلس عقد و عروسی یا مشارکت در مراسم سوگ و تسلیت‏گویی است.

به هر حال، همه اینها نوعی «رابطه» و «معاشرت» است و نشان‏دهنده منشِ انسانی و فرهنگ اخلاقی هر فرد. اسلام نیز در این باره‏ها بسیار سخن گفته و رهنمود داده است که در این کتاب، گوشه‏ای از معارف و آموزشهای دین در این زمینه‏ها را مرور می‏کنیم.

باشد که «فرهنگ خودی» و «هوّیت دینی» را پاس بداریم و با افتخار و سربلندی و رها از سلطه فرهنگی بیگانه و با تکیه بر رهاورد مکتب و وحی، زندگی و

(14)

روابط خویش را بر پایه ارزشهای برگرفته از قرآن و اهل بیت (علیهم‏السلام)، سامان بخشیم و برای نسلهای آینده هم «ادب و اخلاق» را میراث بگذاریم.

آنچه پیش روی شماست مجموعه‏ای است از رهنمودهای اخلاق دینی در معاشرت با دیگران که نخست، در سالهای 78 1376 در مجله پیام زن با عنوان «اخلاق معاشرت» انتشار یافت و اینک با اندکی بازنگری تقدیم می‏گردد.

شناخت و مراعات حقوق دیگران

شناخت وظیفه، پایه انجام وظیفه است.

انسانها در جامعه نسبت به یکدیگر «وظایف متقابل» دارند و به تعبیری دیگر، بر عهده خویش نسبت به افراد دیگر «حقوق متقابل» دارند. شناخت این حقوق و انجام آنها و مراعات دو جانبه، ضامن تصحیح روابط و سالم‏سازی معاشرت ها و زدودن کدورتها و کاهش اختلافها و گله‏مندیهاست.

در جامعه انسانی، جز با «مراعات» دیگران و حقوقشان، وضع رفتاری سامان نمی‏پذیرد. مثلاً پدر و مادر نسبت به فرزندان و به عکس، وظایفی دارند. زن در برابر شوهر و شوهر در برابر زن، تعهداتی دارد. فرمانده و سرباز، نسبت به هم حقوق و وظایفی دارند. دو شریک با یکدیگر، کارفرما و کارگر، رئیس و مرئوس، معلم و شاگرد، همسایه با همسایه، مشاور و مشورت‏خواه، خویشاوندان و ارحام نسبت به هم، برادران و خواهران دینی نسبت به یکدیگر،

(17)

مسلمان با مسلمان و ... نمونه‏های دیگری از ارتباطهای اجتماعی، هر کدام نسبت به هم محدوده و مجموعه‏ای از تکالیف را دارند که در آیین اسلام، به انجام آنها توصیه شده است. این وظایف و تکالیف و حقوق، اگر:

1 «شناخته» شود،

2 به آنها «عمل» شود،

3 عمل هم دو سویه و «متقابل» باشد،

بسیاری از مشکلات، یا پیش نخواهد آمد، یا برطرف خواهد گشت.

شبیه این در قوانین راهنمایی و رانندگی وجود دارد و رانندگان اگر آن آیین‏نامه‏ها را بدانند و به آنها عمل کنند و عمل هم به صورت متقابل و از سوی همه رانندگان باشد، نه یکجانبه و ناقص، طبیعی است که بسیاری از تصادفات و حوادث و ضایعات رانندگی پیش نخواهد آمد.

حقوق مسلمانی

جامع‏ترین متن حدیثی که به بیان این حقوق و وظایف متقابل پرداخته است، «رساله الحقوق» از امام زین‏العابدین(ع) است که در کتابهای روایی (از جمله در تحف‏العقول و مکارم الاخلاق و ...) آمده

(18)

است. حق برادر دینی، حق همسایه، حق خویشاوند، حق فرزند و اولاد و پدر و مادر، حق زن و شوهر، حق شاگرد و استاد، حق مولا و بنده، حق همنشین و دوست و شریک، حق والی و رعیت، حق مشیر و مستشیر از جمله حقوقی است که در آن حدیث ارزشمند بیان شده است.

در جامعه اسلامی، مسلمان متعهد خود را نسبت به برادران دینی مسؤول احساس می‏کند و تکالیفی بر عهده او است. طبعا هر مسلمانی باید این حق را بر گردن خویش احساس کند و آن گونه که یاد شد، مراعات و به کار بستن اینها طرفینی باید باشد، تا اثر خویش را بگذارد. این حقوق بسیار است، به برخی از آنها که در احادیث اسلامی آمده است، اشاره می‏شود:

1 اینکه مسلمان آنچه را برای خود دوست دارد، برای برادر دینی خودش هم بپسندد و آنچه را که برای خود نمی‏پسندد، برای دیگران هم نپسندد و روا نشمارد. این اولین و مهمترین حقی است که هر مسلمان بر گردن ما دارد و روایات بسیاری در این زمینه نقل شده است، حقی بسیار مهم، اما بسیار آسان و اندک!

امام صادق(ع) به معلّی بن‏خنیس در حدیثی که به برشماری این حقوق پرداخته است، می‏فرماید:

«اَیْسَرُ حقٍّ منها اَنْ تُحِبّ لَهُ ما تُحِبُّ لِنفسِک وَ تکْرَهَ له ما تکْرَهُ لِنَفْسکَ»؛1

1. محجه البیضاء، ج3، ص354.

(19)

آنچه برای خود دوست می‏داری، برای او هم دوست بداری و آنچه برای خویش ناخوشایند می‏دانی، برای او هم ناخوشایند بدانی! ... البته گفتن این سخن آسان است، اما عمل به آن بسی دشوار!

2 اینکه مسلمان، مسلمان دیگر را با دست و زبان نرنجاند.

خدا را بر آن بنده بخشایش است    که خلق از وجودش در آسایش است

و این از مهمترین اصول اخلاقی و معاشرتی اسلام و نشانه مسلمانی است. تا آنجا که رسول خدا(ص) فرموده است: «المسلم مَن سلم المسلِمونَ من لِسانِه و یَدِه»؛1

مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست او در سلامت و آسایش باشند.

3 اینکه مسلمان در برابر مسلمان، متواضع باشد و از تکبر بپرهیزد.

4 حرف دیگران را در باره مؤمن و مسلمان نشنود و نپذیرد و به سخن‏چینیها گوش ندهد و در پی خطاها و عیوب نباشد و اگر هم نقطه ضعفی از کسی شنید یا فهمید، آن را فاش نسازد و آبرویش را نبرد. کسی که در پی عیوب مسلمین باشد از نظر مسلمانی و دینی گرفتار سقوط است و از ولایت خدا بیرون رفته، در ولایت شیطان قرار

1. همان، ص358.

(20)

می‏گیرد. پیامبر اسلام(ص) فرمود:

«یا مَعْشَرَ مَنْ اَسْلَمَ بِلِسانِهِ وَ لَمْ یُسْلِمْ بقلبه، لا تتَّبعوا عَثَراتِ المسلمینَ فانّه مَن تَتَبَّعَ عثراتِ المسلمین تَتَبَّعَ اللّه‏ُ عَثرتَهُ و مَنْ تَتَبََّع اللّه‏ُ عَثْرَتَه یَفْضَحُهُ»؛1

ای گروه کسانی که به زبان مسلمان شده‏اید ولی دلها مسلمان نشده است! در پی عیبها و لغزشهای مسلمانان نباشید، چرا که هر کس در پی شمارش و یافتن عیبهای مسلمانان باشد، خدا هم پی‏جوی عیب او خواهد شد و هر که را که خدا در پی عیوبش افتد، رسوایش می‏سازد.

5 پرهیز از قهر کردن و قطع رابطه، و اگر هم مفارقت و قطع ارتباط پیش آمد، آن را بیش از سه روز طول ندهد. و فضیلت از آنِ کسی است که زودتر آشتی کند و در صلح کردن پیشگام و پیش‏قدم گردد. هر اندازه که این جدایی بیشتر شود، شیطان خوشحال‏تر می‏گردد. در این زمینه هم احادیث بسیاری نقل شده است.

6 بی‏اجازه و سرزده وارد بر خانه برادر مؤمن نشود و اگر می‏خواهد داخل خانه یا اتاق یا محل کار او بشود، قبلاً اجازه بگیرد (در این زمینه، در فصلِ «حریم خانه و زندگی» مفصلاً بحث شده است.)

7 برخورد با افراد، با چهره‏ای گشاده و خندان و کدورت‏زدا، و زدودن غم و اندوه از دل برادر ایمانی و ادخال سرور و شادمانی بر یک

1. اصول کافی، ج2، ص355.

(21)

مسلمان، که این کار، نزد خداوند، پاداشی عظیم دارد.

8 وفای به عهد و عمل کردن به وعده و پرهیز از خلف وعده، یکی دیگر از حقوقی است که در روایات آمده و مسلمان در برابر مسلمان باید خود را به آن موظف بداند. به تعبیر امام سجاد(ع): آن کس که وعده می‏دهد و عمل نمی‏کند، منافق است. و رسول خدا(ص) فرمود:

«مَن کانَ یؤمِنُ باللّه‏ و الیومِ الاخِرِ فَلْیَفِ اِذا وَعَدَ»؛1

هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، هر گاه که وعده می‏دهد، به آن وفا کند.

9 انصاف در برخورد با مسلمانان، یعنی آن گونه که دوست دارد با خودش رفتار کنند و با او برخورد داشته باشند، خودش هم با دیگران همان گونه معاشرت کند. این فضیلت اخلاقی در احادیث، مایه عزت نزد خدا و نجات از آتش دوزخ در قیامت به شمار آمده است و در سخنی از امام صادق(ع)، به عنوانِ یکی از سخت‏ترین تکالیفی که خدا بر بندگانش مقرر کرده، به حساب آمده و در کنار انصاف، مواسات و ذکر خداوند در همه حال بیان شده است.2

10 احترام به بزرگترها و محبت و رفق نسبت به کوچکترها

1. همان، ص364.

2. همان، ص145.

(22)

11 اصلاح میان افراد و آشتی دادن آنان، که این وصیت پیامبر اسلام در همه دورانها و توصیه حضرت علی(ع) در بستر شهادت و سفارش ائمه دیگر است و رسول خدا آن را به عنوان «افضل الصّدقه» دانسته است و حتی دروغ مصلحتی برای زدودن اختلاف و ایجاد آشتی بین دو مسلمان مجاز شمرده شده است.1

12 پوشاندن عیوب مسلمانان جهت حفظ آبروی آنان. به تعبیر رسول خدا(ص): هر کس عیب‏پوش مسلمانی باشد، خداوند هم عیب او را در دنیا و آخرت می‏پوشاند.

13 پرهیز از حضور در جاهایی که سوءظن مسلمانان را برمی‏انگیزد. «پرهیز از مواضع تهمت» یک تکلیف است و چون ناپرهیزی از حضور در جاهایی که بدگمانی دیگران را سبب می‏شود، موجب به گناه افتادن آنان می‏شود، پس در مقابل مؤمنان وظیفه داریم که از این گونه حضورهای شائبه‏دار و سوءظن‏آور و مسأله‏ساز بپرهیزیم تا موجب به گناه افتادن دیگران نشویم.

14 رفع نیاز مؤمنان و تلاش در راه «قضاء حاجت» او و برطرف کردن مشکلاتش، یکی دیگر از «حقوق مسلمانی» است و در روایات، ثوابی بیش از نماز و روزه و حج و طواف برای آن بر شمرده شده است.

1. محجه ‏البیضاء، ج3، ص373.

(23)

بهره‏گیری از مال و قدرت و آبرو و وجهه خویش، برای یاری یک مسلمان و برطرف کردن رنج و مشکل و گرفتاری او از عظیم‏ترین تکالیف ما در برابر برادران دینی است.

تا توانی به جهان خدمت محتاجان کن    به دمی یا درمی یا قلمی یا قدمی

15 حفظ عِرض و آبروی یک مسلمان در غیاب او و اگر کسی به یک مسلمان تهمتی زد، دفاع از او واجب است و اگر بتواند دفاع کند و تهمت را دفع کند ولی کوتاهی و سستی کند، به مقتضای روایات، در گناهِ تهمت‏زنندگان شریک است. کسی نزد پیامبر اکرم(ص) از مسلمانی بدگویی کرد و به آبروی او متعرض شد. رسول خدا آن سخن را ردّ کرد و از او دفاع نمود، سپس فرمود: هر کس از آبرو و حیثیت برادر دینی‏اش دفاع کند، این دفاع در قیامت حجابی از آتش می‏شود و او را حفظ می‏کند: «مَنْ رَدَّ عَنْ عِرْضِ اخیهِ کانَ لَهُ حجابا مِنَ النّار».1

16 سلام و مصافحه و معانقه. در روایات بی‏شماری است که مسلمان وقتی به مسلمان دیگر می‏رسد، سلام دهد، دست بدهد و مصافحه و معانقه کند، اگر او عطسه کرد، در پاسخ عطسه‏اش دعا کند و از خداوند برای او رحمت بطلبد.

17 عیادت، دیدار، تشییع جنازه، زیارت قبور، تسلیت و تعزیت