مقدمه
موجودات زیادی شبیه به ماهی هستند و ماهی نامیده می‌شوند اما در برخی موارد این نامگذاری اشتباه است. مثلا آمفیوکسوس و لامپری را ماهی می‌دانند اما این جانوران با ماهیان ولاقعی منقرض شده و کنونی جهان اختلاف فاحشی دارند. ماهی در واقع موجودی است که حداقل دارای آرواره و فک بوده، اسکلت غضروفی یا استخوانی داشته و دارای باله‌های شنا زوج و فرد است.
ماهیها رده‌ای از پستانداران هستند که خود به دو زیر رده ماهیهای غضروفی و استخوانی تقسیم می‌شوند. برخی از ماهیها ساکن آبهای شیرین و برخی ساکن آبهای شور هستند. ماهیهای ساکن آبهای شیرین دارای راسته‌های متعدد هستند. یکی از راسته‌ها ، راسته آزاد ماهی شکلان (Salmoni formes) است و تیره آزاد ماهیان که قزل‌آلا جزء آن است، یکی از تیره‌های این راسته است.
خصوصیات تیره آزاد ماهیان Salmonidae
ماهیان ماده این تیره فاقد مجرای تخم‌بر هستند و تخم پس از رسیدگی در حفره شکمی افتاده و سپس از مجرای تناسلی به خارج هدایت می‌شود. از اینرو می‌توان با کشیدن دست در زیر شکم ماهی مولد رسیده، تخمها را به آسانی از بدن آن خارج نمود. ماهیان این خانواده در آبهای سرد با اکسیژن فراوان زندگی می‌کنند و در پاییز و زمستان تخم ریزی می‌کنند.
در میان آنها ، نژادهای مختلف بر حسب شرایط محلی ایجاد شده‌اند که از نظر شکل بدن و نحوه زندگی باهم متفاوت هستند و به همین جهت شناسایی آنها به دلیل تنوع زیادشان مشکل است. ماهیان این خانواده یعنی قزل آلا و ماهی آزاد از نظر اقتصادی بسیار باارزش و دارای گوشتی لذیذ هستند.
مشخصات قزل آلا
ماهی قزل آلا دارای بدنی فشرده و باله دمی آن نسبت به ماهی آزاد بزرگتر است. ساقه دمی آن مرتفع ، سر کند و قسمت خارجی باله دمی تقریبا صاف است. تعداد فلس بین باله چربی و خط جانبی 19 - 14 عدد و بطور متوسط حدود 16 عدد می‌باشد. تعداد خارهای اولین کمان آبشش بین 5 - 2 عدد است که به شکل شمشیر بوده و در پایین به شکل دکمه درآمده‌اند. حداکثر طول بدن ماهی قزل آلا 140 سانتیمتر و وزن آن تقریبا به 5 کیلوگرم می‌رسد.
نحوه زندگی
ماهیان قزل آلا به هنگام ورود به رودخانه جهت جفت‌گیری و تخم ریزی لباس عروسی زیبایی به تن می‌کنند. تخم ریزی آنها بین ماههای بهمن و اسفند است. تعداد تخمها حدود 10 هزار عدد است که تقریبا برای هر کیلوگرم و وزن بدن ماهی ماده 1500 عدد تخم برآورد می‌شود. بیشتر ماهیان بالغ نر و ماده بعد از تخم ریزی زنده مانده و در سال بعد برای تخم ریزی مجددا وارد آب رودخانه می‌شوند.
لارو این ماهی بوسیله نوارهای تیره رنگ با نقطه‌های قرمز زیاد مشخص می‌شوند. بچه ماهیان 5 - 1 سال در آب شیرین زندگی می‌کنند که در شمال اروپا این مدت به 5 سال می‌رسد. هنگامی که طول آنها به 25 - 15 سانتیمتر رسید وارد آب شده و بیشتر در ساحل دریا بسر می‌برند.
قزل آلا رنگین کمان
این ماهی دارای یک نوار پهن به صورت رنگین کمان در هر طرف بدن است. دوره تخم ریزی از ماههای آخر زمستان تا اواخر بهار و تعداد تخمها بین 5 - 1 هزار عدد است. امروزه ماهی قزل آلای رنگین کمان به صورت ماهی شماره یک اکثر کارگاههای تکثیر و پرورش ماهیان سرد آبی در بیشتر نقاط جهان درآمده است. از خصوصیاتی که این ماهی را مورد توجه قرار داده، سازش آن با شرایط پرورش متراکم است. از طرف دیگر این ماهی در انتخاب غذا زیاد سختگیر نیست و از سرعت رشد خوبی نیز برخوردار است.
ماهی قزل آلای دریاچه خزر
رنگ بدن این ماهی نقره‌ای است و در پهلوها ، لکه‌های ستاره‌ای شکل دیده می‌شوند. تعداد فلس بین باله چربی و خط جانبی 19 - 11 عدد است. قد متوسط 77 سانتیمتر و وزن 5 کیلوگرم است این ماهی که در قسمتهای کرانه شمالی ایران زندگی میکند در اواخر پاییز و اوایل زمستان ، جهت تخم ریزی وارد رودخانه‌های ورودی به دریاچه خزر می‌شود.
مواد غذایی این ماهی را در سنین پایین لارو حشرات و بچه ماهیان و در سنین بالا انواع ماهیان تشکیل می‌دهند. این ماهی از ماهیان باارزش این دریاچه است. صید بی‌رویه ، مسدود شدن راههای مهاجرت به سبب ساختن پلها ، در نظر نگرفتن راه مهاجرت ماهی و آلودگی آبها عواملی هستند که نسل ماهیان را به خطر انداخته‌اند.
قزل آلای دریاچه شمالی
دو گونه از این ماهیها وجود دارد که هر کدام روش زندگی خاص خود را دارد نوع شمالی‌تر آن ، گونه مهاجران می‌باشد. آنها از آبهای شیرین مهاجرت کرده تا در آبهای آزاد تغذیه کنند و ادامه زندگی بدهند اما برای تولید مثل به رودخانه محل تولد خود باز می‌گردند. انواع جنوبی‌تر آن از گونه مهاجر خود کوچکتر بوده و تمام عمر خود را در دریاچه‌ای کوهستانی می‌گذرانند.
قزل آلای پوزه‌دار
نوعی ماهی کشیده و لاغر با باله‌های براق است که در مناطقی ساحلی که کف شنی دارند زندگی میکند. گونه‌های مختلف همگی دارای پوزه‌های گوشه‌داری هستند که از آنها برای حفاری ماسه و قرار گرفتن در آن استفاده می‌کنند. این ماهی هم به این خاطر به این اسم نامگذاری شده است. طول این ماهیها به 60 سانتیمتر می‌رسد. این ماهی یک نوع ماهی شب خیز است که شبها از بی مهرگان تغذیه میکند و در طول روز در سوراخی در میان گل و ماسه بسر می‌برد. قزل آلای پوزه‌دار در بعضی مناطق به صورت تجاری صید می‌شوند.
قزل آلای رنگین کمانoncorhynchus mykiss :
نام علمی ماهی قزل آلای رنگین کمان salmo gairdneri richبوده است که با توجه به شباهت تاکسونومیک آن به گونه oncorhynchus mykiss یا آزاد ماهیان کبیر به تبدیل و مورد تصویب دانشمندان قرار گرفت.
قزل آلای رنگین کمان در سراسر جهان منتشر گردیده و بدون شک بعد از ماهی کپور عمده تر ین و قدیمی تر ین ماهی پرورش محسوب می گردد و همچنین این ماهی یکی از مهمترین ماهیان برای صید ورزشی قلمداد می گردد.
علیرغم تحقیقات وسیع و همه جانبه ای که در سطح جهانی بر روی این ماهی صورت گرفته است ، ماهی شناسان در خصوص نام علمی این ماهی اتفاق نظر نداشته اند و تاکنون بیش از 30 نام علمی برای این ماهی پیشنهاد گردیده است.
حدود 80 سال قبل ریگان Raygan پیشنهاد داد که ماهیان قزل آلای وابسته به اقیانوس کبیر با توجه به اندازه و شکل بین دو چشم آنها رده بندی گردد( کیابی -1372)
تجارب قبلی دانشمندان نیز حاکی از آن است که DNAمیتو کندری زل آلای رنگین کمان شباهت زیادی بهDNA میتو کندری ماهی آزاد اقیانوس کبیر در مقایسه با ماهی آزاد اقیانوس اطلس دارد . این شباهت به شاه ماهی آزاد اقیانوس کبیر حتی به مراتب بیشتر از شباهت آن بهDNA میتو کندری ماهی قزل آلای قهوه ای است.
در سال 1988 جامعه شیلاتی آمریکا American fisheries society نام جنس را برای ماهی قزل آلای رنگین کمان پیشنهاد داد . پس از اینکه معلوم شد ماهی قزل آلای رنگین کمان تقریبا تمامی ویژگیهای ماهی آزاد کامچاتکا را دارد نام علمیoncorhynchus mykiss برای آن پیشنهاد گردید تا جای نام علمی Salmo gairdneri rich را بگیرد . داد.
برخی از ویژگی ها و خصوصیات ماهی قزل آلای رنگین کمان:
1- ماهی قزل آلای رنگین کمان به مراتب آسانتر از قزل آلای خال قرمز نسبت به محیط سازگاری حاصل نموده تمایل بیشتری به اهلی شدن داشته و از غذای دستی آسانتر استفاده می نماید.
2- این ماهی به درجه حرارت های بالا و کمبود اکسیژن مقاوم بوده و در آبهایی که به اندازه کافی تجدیدی گردد می تواند درجات 20 الی 22 درجه سانتی گراد را تحمل نماید.
3- قزل آلای رنگین کمان نسبت به بیماریها و بخصوص بیماریfurunculosis به مراتب مقاومتر می باشد .
4- نمو تخم در مدت کوتاهتر انجام شده و رشد آن سریعتر است. این ماهی گوشتخوار می باشد فلذا ماهیان کمتری را شکار می نماید این ماهی از انواع کرمها و نرم تنان تغذیه میکند و این موجودات را در بستر آبگیر جستجو می نماید .از همین طعمه ها برای صید ورزشی استفاده می کنند .
5- این ماهی دارای رشد سریع می باشد و در صورتی که خوب تغذیه شوند و در یک سالگی به وزن 100 گرم و در سالگی به 250 الی 300 گرم و در چهار سالگی به 40 الی 45 سانتی متر می رسد حداکثر وزن آن به 7 کیلو و حد اکثر طول گزارش شده به 70 سانتی متر است. این ماهی نسبت به whirling diseaseبیماری حساس می باشد و گوشت آن از حیث کیفیت نازلتر از گوشت قزل آلای خال قرمز می باشد.