ادبیات معنی های مختلفی دارد. "ادبیات در معنی عام غالبا‌ً به هر نوع نوشته ای گفته می شود, مثل بخش نامه ها, اعلان ها, رساله ها و اعلامیه ها, آثار تاریخی و علمی و فلسفی و ادبی, ادبیات به معنای خاص به هر اثر عالی و ممتازی اطلاق می شود که در آن عامل تخیل دخیل باشد و در ضمن با دنیای واقعی نیز ارتباط معنی داری داشته باشد."(1) ادبیات را از دیدگاه های متفاوت تقسیم بندی کرده اند. ادبیات سنتی ایران را به تبعیت از سنت عرب ها به نظم و نثر تقسیم کرده اند و این تقسیم بندی از دیدگاه ظاهر است. تقسیم بندی ظاهر با وجود داشتن محاسنی از قبیل پیدا کردن اشعار و ابیات و ... عیوبی نیز دارد. مهم ترین این عیب ها ناتوانی محقق در جستجوی تحول فکری نویسنده و شاعر است. در تقسیم بندی جدید که بر اساس معنی و مفهوم صورت می گیرد ادبیات به چهار نوع حماسی, غنایی, نمایشی و تعلیمی تقسیم شده است.
ادبیات از لحاظ قالب های نوشتاری به انواع داستان, نمایش نامه, گزارش, خاطره نویسی, قطعه ی ادبی, سفرنامه, سناریو نویسی (در حوزه نثر) قابل تفکیک است.
داستان نویسی در دنیای امروز به همراه شعر از رایج ترین قالب های ادبی هستند. در کتاب های دبیرستانی تا چند سال پیش از پرداختن به ادبیات داستانی کوتاهی می شد و متأسفانه هنوز هم در دانشگاه در رشته ادبیات فارسی واحدهای مستقلی به ادبیات داستانی اختصاص نیافته است. از سال 1376 هیئت مﺆلفان جدید که خودشان از دست اندرکاران ادبیات معاصر هستند آبی زیر پوست کتاب های درسی ادبیات به جریان انداختند و بخش های مستقلی برای ادبیات داستانی و جهان اختصاص دادند.
ادبیات داستانی که در کتاب های درسی درج شده است به چهار گروه می تواند دسته بندی شود:
الف- داستان های بلند سنتی مثل سمک عیار
ب- داستان های کوتاه سنتی مثل داستان های گلستان، بهارستان، کلیله و دمنه، اسرارالتوحید، سندبادنامه، مرزبان نامه، تاریخ بیهقی، تذکره الاولیاء ، فیه مافیه و...
پ- داستان های بلند امروزی(رمان) مثل سیاحت نامه ابراهیم بیگ، مدیر مدرسه، سوشون، بینوایان، کلبه ی عموتم.
ت- داستان های کوتاه امروزی( نوول) مثل هدیه ی ناتمام، کباب غاز، گیله مرد، هدیه سال نو، خسرو، گل دسته ها و فلک, گاو, سه پرسش, ققنوس, قاصدک, قصه عینک, آخرین درس, کلاغ, دیوار و ...
در این مقاله بخش آخر یعنی داستان های کوتاه امروزی(نوول) مندرج در کتاب های درسی را بررسی می کنیم.
قبل از آنکه وارد بحث و بررسی شویم. تعریف بسیار کوتاه از داستان کوتاه به دست می دهیم و برخی ویژگی های آن را متذکر می شویم.
1- وحدت تأثیر : بدین معنی که داستان تأثیر واحدی را بر خواننده القا کند.
2- محدودیت شخصیت ها : در داستان کوتاه نمی توان شخصیت های زیادی وارد داستان کرد زیرا در داستان کوتاه جایی برای پرورش و توصیف آنها وجود ندارد.
3- داشتن طرح مشخص : یعنی اینکه داستان, آغاز, وسط و پایان مشخصی داشته باشد. ادگار آلن پو معتقد بود "طرح شرط اصلی در داستان کوتاه است."(2)
به طور کلی می توان داستان کوتاه را چنین تعریف کرد :
"داستان کوتاه اثری است کوتاه که در آن نویسنده به یاری یک طرح منظم, شخصیتی اصلی را در یک واقعه ی اصلی نشان می دهد و این اثر بر روی هم تأثیر واحدی را القا می کند."(3) داستان هدیه ی ناتمام اثر رابرت زاکس در کتاب ادبیات سال اول دبیرستان نقل شده است. انتخاب این داستان برای این گروه سنی بسیار مناسب است زیرا با روحیه ی جوانان شانزده ساله یا کمی پایین تر همخوانی خوبی دارد. خود قهرمان اصلی داستان هم به نام "نیک" 14 ساله است.
هدیه ناتمام :
شخصیت های داستان عبارتند از راوی داستان که ده ساله است. برادر بزرگ او که چهارده سال دارد. پدر آنها یک کارگر فقیر است و مادرشان یک زن خانه دار و زحمتکش و صبوری است. راوی داستان خواهان بهبود زندگی است اما برادر بزرگ خواهان تسکین این زندگی طاقت فرسا است.
لحن داستان با صمیمیت ماجرای قصه را پیش می برد. زاویه ی دید اول شخص است که از زبان یکی از شخصیت ای داستان بازگو می گردد.
طرح داستان بدین صورت است که خانواده ای با مشقت و سختی به سر می برند اما در وسط نسبتاً فرجی در زندگی آنها به وجود می آید به طوری که بچه ها بتوانند برای مادرشان هدیه کوچکی به عنوان روز مادر تهیه کنند.
روای داستان یک شانه ی زیبا می خرد اما نیک پسر بزرگتر برای اینکه رنج مادر را تخفیف دهد یک سطل زمین شویی می خرد "نیک" هدیه خود را قبل از راوی ارائه می کند و مادر را افسرده و متأثر می سازد و خودش هم اندوهگین می گردد. اما پدر مطابق معمول در داستان کوتاه پیچی به داستان می دهد بدین معنی که توضیح می دهد این سطل کار ما را آسان می کند به اضافه ی اینکه "نیک" از این به بعد کار زمین شویی را خودش عهده دار خواهد شد. مادر از این توضیح بسیار شرمنده می شود و می گوید :"آه : من چه قدر نادانم. نیک را بوسید و از او تشکر کرد"(4) راوی داستان تحت تأثیر جو قرار می گیرد و از ارائه هدیه زیبای خود چشم پوشی می کند زیرا احساس می کند اگر هدیه زیبایش را نشان دهد باز سطل زمین شویی را به همان سطل زمین شویی تبدیل می کند و دوباره آن را از چشم می اندازد. با لحنی آمیخته به اندوه می گوید : "نصف سطل زمین شویی هدیه من است" در نتیجه درون مایه ی داستان را که ایثار و فداکاری است در پایان به حد اعلای خود می رساند به طوری که "نیک با چشم هایی که از محبت سرشار بود, به من نگاه کرد."
کباب غاز :
سیدمحمدعلی جمال زاده از پیشروان داستان نویسی جدید در ایران است. این نویسنده مشهور با انتشار کتاب "یکی بود یکی نبود" باب داستان نویسی به شیوه ی فرنگی ها را در ایران گشود. جمال زاده در مقدمه ای که بر این کتاب نوشته چنین می آورد :
"انسان در وهله ی اول که عطف توجه به ادبیات کنونی فرنگستان می کند ممکن است وفور رمان را که امروز رکن اعظم ادبیات فرنگستان را تشکیل می دهد حمل به آن نماید که ادبیات فرنگستان دچار خرابی و نقصان است در صورتی که بدون شک در هیچ زمان و در هیچ جای دنیا ترقی ادبیات به درجه ی عهد کنونی فرنگستان نبوده است. یک نظر سطحی بر زندگانی مردم فرنگستان که کتاب هم مثل کارد و چنگال و جوراب و دستمال تقریباً از لوازم حیاتشان شده کافی است که این مطلب را ثابت نماید و البته عمده جهت این مسئله هم افتادن انشاء است در جاده ی رمان و حکایت"(5)
کباب غاز یکی از داستان هایی است که جمال زاده آن را در خارج از ایران نوشت هر چند این داستان دارای پوسته ی بسیار محکم و زیبایی دارد اما هسته و درون مایه ی آن بیشتر برای سرگرمی و تفریح به کار می آید.
داستان با زاویه دید اول شخص از زبان راوی نوشته شده است. لحن داستان طنزآلود است. شخصیت های داستان بر خلاف شخصیت های مجموعه داستان "یکی بود یکی نبود" از نفوذ اجتماعی و حالت روحی قوی برخوردار نیستند. شخصیت اصلی داستان جوانی روستایی است به نام مصطفی که در اثر تعلیم یک روزه تبدیل به یک شخص همه فن حریف می گردد و به راحتی در مجلس "نوک جمع را چیده و متکلم وحده و مجلس آرای بلامعارض " می شود.
طرح داستان, یادآور مراسم و مهمانی های قدیم است که برای رتبه گرفتن یکی از کارمندان مهمانی ای ترتیب داده می شود. راوی داستان که همین کارمند ترفیع یافته است به خاطر نداشتن امکانات مالی مهمانی را به دو جلسه تنظیم می کند اما کباب غاز که گویا به همه وعده داده شده فقط برای یک جلسه تهیه شده است.
کوشش راوی بر این موکول است که به وسیله ی مصطفی کباب غاز از مجلس اول دست نخورده به آشپزخانه برگردد تا راوی در مجلس دوم آن را به مهمانان بدهد اما بر اثر تعارف بیش از حد راوی به اینکه "آخر آقایان حیف نیست از چنین غازی گذشت که شکمش را از آلوی برغان پر کرده اند و منحصراً با کره ی فرنگی سرخ شده است" مصطفی تعارف راوی را باور می کند و با دست دراز کردن او به غاز, در یک لحظه کباب غاز در شکم و روده ی حاضران جا می گیرد و داستان به اوج خود می رسد راوی پشیمان از این عمل مصطفی را از خانه می راند و به کلام بلند پایه ی "از ماست که بر ماست"(6) که درون مایه ی داستان نیز به شمار می آید ایمان می آورد.
نثر این کتاب آمیخته با اصطلاحات عامیانه ی فراوانی است. در اینجا معنی تعدادی از این اصطلاحات را از کتاب فرهنگ لغت عامیانه ی خود آقای جمال زاده می آوریم :
جلوی کسی در آمدن : جواب کسی را به نحو مناسب و شایسته دادن.
خرت و پرت : چیزهای متفرقه ی نامربوط و ارزان قیمت.
آزگار : زمان ممتد.
دیلاق : آدم قد دراز به وضعی نامناسب و بی قواره.
آسمان جل : لات و ندار و بی چیز.
غول بی شاخ و دم : آدم نخراشیده و نتراشیده و درشت اندام که از لحاظ بزرگی تنه او را به غول مانند کنند. منتهی چون انسان است و شاخ و دم ندارد صنعت "بی شاخ و دم" را نیز به آن بیفزایند.
دک و پوز : به معنی سر و صورت زشت است و تک و پوز هم می گویند.
چلمن : بی عرضه و بی دست و پا و چلفتی, پخمه و بی لیاقت.
پاپی شدن : تعقیب کردن, درصدد تحقیق برآمدن با اصرار و پافشاری.
پرت و پلا : حرف های چرند و بی ربط.